Odwołanie darowizny nieruchomości dokonanej na rzecz małżonków
Ustawodawca polski przewidział instytucje darowizny, zgodnie z którą Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Uprawnienie do odwołania darowizny aktualizuje się w przypadku gdy darczyńca uzna, że obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności (art. 898 KPC) i złoży oświadczenie względem obdarowanego o jej odwołaniu na piśmie ( art. 900 KPC).
Na wstępnie należy wyjaśnić pojęcie rażącej niewdzięczności. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7.05.1997 r., I CKN 1/97 wyjaśnił iż pod pojęcie rażącej niewdzięczności podpadają tylko takie czynności obdarowanego, które są skierowane przeciwko darczyńcy ze świadomością i w nieprzyjaznym zamiarze. Chodzi tu więc przede wszystkim o popełnione przestępstwo przeciwko darczyńcy (zarówno przeciwko życiu, zdrowiu i czci, jak i przeciwko mieniu) oraz o naruszenie przez obdarowanego obowiązków wynikających ze stosunków osobistych łączących go z darczyńcą, jak np. odmowa udzielenia pomocy w chorobie mimo oczywistej możliwości. Wyłączone są natomiast krzywdy czy przykrości wyrządzone w sposób niezamierzony, popełnione w uniesieniu czy rozdrażnieniu, zwłaszcza wywołane zachowaniem się darczyńcy. Czyny dowodzące niewdzięczności muszą świadczyć o znacznym napięciu złej woli obdarowanego, na co wskazuje użycie przez ustawodawcę słów „rażąca niewdzięczność”. Nie uzasadnia więc odwołania darowizny dopuszczenie się przez obdarowanego takich czynów, które w danych okolicznościach i warunkach nie wykraczały poza zwykłe przypadki życiowych konfliktów.[1]
Częstym przypadkiem jest dokonywanie darowizny na rzecz małżonków, do ich majątku wspólnego. W takim przypadku w zakresie dotyczącym odwołania darowizny należy mieć na uwadze przepisy dotyczące wspólności ustawowej małżeńskiej. Zgodnie z przepisem art. 35 KRO „W czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.”
Na gruncie art. 898 k.c. utrwalone jest stanowisko orzecznictwa i doktryny, począwszy od uchwały siedmiu sędziów Sądu najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r., III CZP 32/66, której nadano moc zasady prawnej, że odwołanie darowizny nieruchomości nie stwarza skutków rzeczowych, a więc powrotnego przejścia jej własności ex lege na darczyńcę, lecz rodzi obowiązek obdarowanego do przeniesienia własności nieruchomości z powrotem na darczyńcę.
Odwołanie darowizny względem obu małżonków nie powoduje naruszenia przepisu art. 35 KRO. w tej sytuacji oboje małżonkowie zostają zobowiązani do przeniesienia własności nieruchomości na rzecz darczyńcę. Jednakże sytuacja komplikuje się jeżeli darczyńca chce dokonać odwołania darowizny względem wyłącznie jednego niewdzięcznego małżonka. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego w wyroku z dnia15 lutego 2012 r., I CSK 284/11 w sytuacji gdy darczyńca skutecznie odwołuje darowiznę, dokonaną na rzecz jednego z małżonków, nie przysługuje mu roszczenie o powrotne przeniesienie własności w postaci udziału w dotychczasowej współwłasności majątkowej małżeńskiej, lecz roszczenie pieniężne z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, zgodnie z art. 898 § 2 w zw. z art. 405 in fine k.c. w wysokości co do zasady, połowy wartości przedmiotu darowizny.
Nie sposób jednak pominąć stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w uchwale Całej Izby Cywilnej z dnia 28 września 1979 r., III CZP 15/79, zgodnie z którym odwołanie darowizny przedmiotu, który z woli darczyńców został objęty wspólnością majątkową zakłada cofnięcie woli darczyńcy także, co do wejścia tego przedmiotu darowizny do wspólnego majątku małżonków. Zatem odwołując darowiznę, darczyńca cofa swoją wole obdarowania małżonka i zarazem włączenie darowanej rzeczy do wspólnego majątku, w szczególności ze względu na skutki określone w przepisie art. 35 KRO i nast. KRO. Taki przedmiot darowizny staje się wówczas mieniem wspólnym małżonków w ułamkowych częściach równych, stosowanie do przepisów art. 42 i 43 § 1 KRO.
Jak widać w orzecznictwie Sądu Najwyższego nie ma jednolitego stanowiska.
Reasumując dokonując darowizny nieruchomości na rzecz małżonków należy rozważyć, czy zasadnym jest dokonanie jej do ich majątku wspólnego, czy do majątków osobistych, w ten sposób że każdy z małżonków otrzyma ułamek własności nieruchomości. Drugie rozwiązanie będzie stawiało w zdecydowanie lepszej pozycji darczyńców, którym w przypadku odwołania darowizny zależeć będzie na zwrocie przedmiotu darowizny w naturze, a nie w pieniądzu.
Powyższe rozwiązanie nie stoi w sprzeczności z orzecznictwem i nie naraża darczyńców na brak pewności co do orzeczenia wydanego w sprawie, z uwagi na przedstawione niejednolite stanowisko Sądu najwyższego w tego typu sprawach.
[1] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7.05.1997 r., I CKN 1/97, Lex 137781