Odrzucenie spadku z testamentu, a przyjęcie z ustawy
Zdarzają się w życiu codziennym sytuacje, gdy spadkodawca sporządzi testament, w którym powoła do spadku w całości tylko jedno ze swoich dzieci. Jest to tzw. pominięcie (nie uwzględnienie w testamencie) w przeciwieństwie to wydziedziczenia, które jest pozbawieniem spadkobiercy prawa do zachowku (choć w języku potocznym „wydziedziczenie” często jest utożsamiane z pominięciem).
Czy w sytuacji, gdy spadkodawca sporządzi testament o ww. treści możliwe jest takie rozwiązanie sprawy przez spadkobiercę – który nie godząc się z ostatnią wolą spadkodawcy i dążąc do sprawiedliwego podziału chce zachować dobre stosunki w rodzinie – aby doszło do „równego” dziedziczenia de facto wbrew woli spadkodawcy?
Pierwsza myśl, która w praktyce przychodzi do głowy spadkobiercom to pomysł „odrzucenia testamentu i przyjęcia spadku wspólnie z pozostałymi spadkobiercami”. Czy jednak takie rozwiązanie jest w ogóle możliwe? Zgodnie z § 1 art. 926 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., nr 16, poz. 93 z późn. zm.) powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Z kolei § 2 stanowi, iż dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Z tego przepisu można by wywodzić, że wystarczy, aby jedyny spadkobierca odrzucił spadek w całości i wówczas do dziedziczenia dojdą spadkobiercy ustawowi wspólnie. Odrzucenie spadku spowoduje w praktyce bezskuteczność rozrządzeń testamentowych (jedyna powołana w testamencie osoba nie dziedziczy), a zatem do dziedziczenia powinna dojść I grupa spadkobierców ustawowych.
Budzi to jednak pewne wątpliwości. Po pierwsze, zgodnie z art. 1020 Kodeksu cywilnego, spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku (a więc do dziedziczenia dochodzą jego dzieci). Czy zatem odrzucenie spadku przez jedynego spadkobiercę testamentowego nie spowoduje, iż – w ramach dziedziczenia ustawowego – po spadkodawcy do dziedziczenia dojdą co prawda pozostali spadkobiercy ustawowi, jednakże w miejsce spadkobiercy testamentowego dojdą do dziedziczenia jego dzieci? Czy jedyny spadkobierca testamentowy, odrzucając spadek, nie pozbawi się całkowicie prawa do dziedziczenia? Po drugie, zgodnie z art. 948 Kodeksu cywilnego, testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. Należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozporządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądna treść. Zgodnie z ww. przepisem, należy uszanować ostatnią wolę spadkodawcy. Skoro zatem spadkodawca powołał danego spadkobiercę jako jedynego spadkobiercę testamentowego to znaczy, że wolą jego było przekazanie całości majątku danej osobie i nie należy w tę wolę ingerować. Zatem nawet w sytuacji, gdy jedyny spadkobierca testamentowy odrzuci spadek – teoretycznie – do dziedziczenia mogłyby dojść jego dzieci ale właśnie z testamentu (wychodząc z założenia, iż spadkodawca nie wprowadził do testamentu tzw. podstawienia tj. nie zaznaczył, iż w razie niemożności dziedziczenia przez daną osobę z testamentu dziedziczyć będą inne wskazane osoby np. właśnie dzieci spadkobiercy)
Jednakże ustawodawca przewidział rozwiązanie dla problemów wynikających z wyżej opisanych sytuacjach. Wynika to z art. 1022 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym spadkobierca powołany do spadku zarówno z mocy testamentu, jak i z mocy ustawy może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć spadek jako spadkobierca ustawowy. Odrzucając spadek z testamentu, powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak przyjmuje spadek z ustawy. W zasadzie nie ma znaczenia, czy osoba powołana w testamencie jest jedynym spadkobiercą, czy też tylko współspadkobiercą. Należy jednak pamiętać, że w pewnych sytuacjach odrzucenie spadku przez współspadkobiercę z testamentu może powodować, iż znajdzie zastosowanie zasada przyrostu (art. 965 Kodeksu cywilnego) lub podstawienie (art. 963 Kodeksu cywilnego).
Reasumując, gdy spadkodawca powoła do dziedziczenia w testamencie spadkobiercę ustawowego jako jedynego spadkobiercę testamentowego – pomijając pozostałych spadkobierców ustawowych – odrzucenie spadku z testamentu przez tego spadkobiercę będzie skutkować bezskutecznością takiego rozrządzenia testatora, a do dziedziczenia dojdzie I grupa spadkobierców ustawowych, w tym również spadkobierca, który odrzucił spadek z testamentu