Nowelizacja Kodeksu spółek handlowych dot. prawa holdingowego – omówienie regulacji dotyczącej grupy spółek

przez Mateusz Oleszko

Prawo holdingowe (zwane także prawem koncernowym) jako dział prawa handlowego reguluje funkcjonowanie spółek w ramach grup kapitałowych. Na mocy ustawy z dnia 9 lutego 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks Spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw[1] (zwanej dalej: „Nowelizacją”), która wejdzie w życie 12 października 2022 roku prawo holdingowe zostanie uregulowane w polskim systemie prawnym znacznie szerzej. Jak dotąd Kodeks spółek handlowych w zakresie prawa holdingowego przewidywał jedynie tak zwane holdingi umowne, a więc takie, w których spółka dominująca i spółka zależna[2] zawierają między sobą umowę o zarządzanie spółką zależną przez spółkę dominującą lub umowę o odprowadzanie zysku spółki zależnej do spółki dominującej.

Zgodnie z istotą prawa spółek każda spółka powinna kierować się własnym interesem. W konsekwencji w obecnym stanie prawnym, w którym prawo holdingowe praktycznie nie jest uregulowane, nie przewidując odstępstwa od wskazanej w poprzednim zdaniu zasady, spółki wchodzące w skład grupy spółek nie mogą w sposób zgodny z prawem kierować się interesem grupy, gdy nie jest on zbieżny z interesem spółki.

Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami spółka dominująca posiada jedynie ograniczony i warunkowy dostęp do informacji dot. spraw spółki zależnej, zgodnie z ogólnymi zasadami przewidzianymi dla wspólników i akcjonariuszy, co może utrudniać sprawne zarządzanie grupą spółek.

Aktualnie Kodeks spółek handlowych[3] (z wyjątkiem art. 7 przewidującego możliwość zawarcia wspomnianych już umów holdingowych, który w praktyce nie był stosowany i wraz z wejściem w życie ustawy zostanie uchylony[4]) nie przewiduje odrębnych zasad odpowiedzialności spółki dominującej za szkodę wyrządzoną spółce zależnej wchodzącej w skład grupy kapitałowej oraz jej wierzycielom.

Zgodnie z założeniami do projektu Nowelizacji ma ona umożliwić spółce dominującej wchodzącej w skład tzw. „grupy spółek” sprawowanie kierownictwa nad spółkami zależnymi wchodzącymi w skład tej grupy, a także kierowanie się przez spółki z takiej grupy wspólną strategią gospodarczą w celu realizacji interesu tej grupy przy pomocy tzw. „wiążących poleceń” (o których szerzej będzie mowa w dalszej części artykułu).

Przez „grupę spółek” należy rozumieć: „spółkę dominującą i spółkę albo spółki zależne, będące spółkami kapitałowymi, kierujące się zgodnie z uchwałą o uczestnictwie w grupie spółek wspólną strategią w celu realizacji wspólnego interesu (interes grupy spółek), uzasadniającą sprawowanie przez spółkę dominującą jednolitego kierownictwa nad spółką zależną albo spółkami zależnymi”. Grupa spółek nie jest więc sformalizowanym odrębnym podmiotem prawa posiadającym własną nazwę, organ itd. W dalszej części artykułu, ilekroć będzie mowa o spółce „dominującej” lub „zależnej”, tylekroć będzie chodziło o taką spółkę działającą w ramach grupy spółek.

Nowelizacja uzależnia stosowanie wprowadzanych przepisów prawa holdingowego do grupy kapitałowej od formalnego powstania grupy spółek, które będzie następowało w drodze podjęcia uchwały o przynależności do niej. Wskazana uchwała podejmowana będzie przez zgromadzenie wspólników bądź walne zgromadzenie akcjonariuszy spółki zależnej większością ¾ głosów. Podjęcie uchwały będzie wymagało deklaratoryjnego wpisu[5] w Krajowym Rejestrze Sądowym. Zgodnie z decyzją prawodawcy od dokonania tego wpisu będzie zależało stosowanie do grupy spółek szeregu przepisów regulujących funkcjonowanie takiej grupy. Spółka należąca do grupy spółek będzie obowiązana do zamieszczania w swoich pismach i zamówieniach handlowych wyraźnej informacji o przynależności do grupy spółek (co stanowi sygnał dla kontrahentów spółki zależnej, że w znaczących relacjach handlowych z nią należy w sposób szczególny uwzględniać aspekt korporacyjny). Spółką dominującą oraz spółką zależną będą mogły być wyłącznie spółki kapitałowe. Co ważne, spółką dominującą będzie mogła być spółka mająca siedzibę zagranicą.

W ramach grupy spółek spółka dominująca uprawniona będzie do wydawania spółkom zależnym wspomnianego już „wiążącego polecenia”, czyli polecenia dotyczącego prowadzenia spraw spółki, jeżeli jest to uzasadnione interesem grupy spółek. Do ich wydawania uprawniona będzie spółka dominująca, a konkretnie jej zarząd, a także prokurent i właściwie umocowani pełnomocnicy spółki, w zakresie przysługującego im umocowania. Wiążące polecenie dla swojej ważności będzie wymagało formy pisemnej albo elektronicznej. Wiążące polecenie zawierać będzie musiało co najmniej:

  • oczekiwane przez spółkę dominującą zachowanie spółki zależnej w związku z wykonaniem wiążącego polecenia;
  • interes grupy spółek, który uzasadnia wykonanie przez spółkę zależną wiążącego polecenia;
  • spodziewane korzyści lub szkody spółki zależnej, które będą następstwem wykonania wiążącego polecenia, o ile występują;
  • przewidywany sposób i termin naprawienia spółce zależnej szkody poniesionej w wyniku wykonania wiążącego polecenia.

Wykonanie wiążącego polecenia będzie wymagało od spółki zależnej podjęcia stosownej uchwały przez jej zarząd. Spółka zależna na mocy ustawy będzie obowiązana do odmowy wykonania wiążącego polecenia, gdy:

  • wykonanie wiążącego polecenia mogłoby doprowadzić do jej niewypłacalności albo zagrożenia niewypłacalnością,
  • istnieje uzasadniona obawa, że jest ono sprzeczne z interesem spółki zależnej i wyrządzi jej szkodę, która nie zostanie naprawiona w ciągu dwóch lat przez spółkę dominującą lub inną spółkę zależną uczestniczącą w grupie spółek (ta podstawa odmowy wykonania wiążącego polecenia dot. tylko spółek innych niż jednoosobowe).

Umowa spółki zależnej będzie mogła przewidywać także inne podstawy do odmowy wykonania wiążącego polecenia. Odmowa wykonania wiążącego polecenia także wymagać będzie uchwały zarządu spółki zależnej.

Co ważne z perspektywy członków organów spółek zależnych, nie będą ponosili oni odpowiedzialności względem spółki zależnej za szkodę spowodowaną wykonaniem wiążącego polecenia. Nowelizacja co prawda nie reguluje wprost wyłączenia odpowiedzialności karnej za skutki wykonania wiążącego polecenia, chociażby za przestępstwo stypizowane w art. 296 § 1 Kodeku karnego (wyrządzenie szkody w obrocie gospodarczym), lecz – zdaniem projektodawcy – „nie sposób będzie mówić o niedopełnieniu przez osobę wykonującą polecenia ciążących na niej obowiązków, czy też o przekroczeniu przez nią uprawnień, w zakresie, w jakim działania te wynikały z polecenia. Tym samym nie będzie możliwości przypisania jej odpowiedzialności karnej”.

Nowelizacja reguluje także zasady odpowiedzialności spółki dominującej za szkodę powstałą w majątku spółki zależnej, wierzycieli lub wspólników bądź akcjonariuszy mniejszościowych spółki zależnej wskutek wykonania wiążących poleceń.

Spółka dominująca ponosić będzie odpowiedzialność względem spółki zależnej za szkodę powstałą na skutek wykonania wiążącego polecenia przez spółkę zależną, która nie zostanie naprawiona w terminie wskazanym w wiążącym poleceniu, chyba że nie będzie ponosić winy. Niezawinienie będzie musiała wykazać spółka dominująca. Przy ustaleniu odpowiedzialności spółki dominującej uwzględnia się jej obowiązek lojalności wobec spółki zależnej podczas wydawania i wykonania wiążącego polecenia.

Spółka dominująca będzie ponosiła odpowiedzialność wobec wspólnika albo akcjonariusza spółki zależnej za obniżenie wartości przysługującego mu udziału albo akcji, jeżeli było ono następstwem wykonania przez spółkę zależną wiążącego polecenia, pod warunkiem posiadania przez spółkę dominującą w spółce zależnej odpowiedniej ilości głosów umożliwiających jej na nią określony wpływ. Obniżenie wartości udziału lub akcji oraz jego związek z wykonaniem wiążącego polecenia będzie musiał wykazać poszkodowany wspólnik bądź akcjonariusz.

Nowelizacja przewiduje odpowiedzialność spółki dominującej za szkodę powstałą wskutek wykonania wiążącego polecenia nie tylko w majątku spółki zależnej, wspólnika albo akcjonariusza, lecz także po stronie wierzyciela spółki zależnej. Jedną z przesłanek takiej odpowiedzialności będzie bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce zależnej, którą wykazać będzie musiał wierzyciel. Spółka dominująca nie będzie ponosiła odpowiedzialności, jeśli wykaże brak winy lub fakt, że szkoda nie powstała w następstwie wykonania wiążącego polecenia.

Przechodząc do kwestii nadzoru nad realizacją interesu grupy spółek przez spółkę zależną, domyślnie sprawować będzie go rada nadzorcza spółki dominującej, a jeżeli umowa bądź statut spółki dominującej nie przewiduje powołania tego organu, to zarząd tej ostatniej spółki. Rada nadzorcza spółki dominującej będzie mogła w tym celu żądać od zarządu spółki zależnej udostępnienia ksiąg i dokumentów oraz udzielenia informacji.

Spółka dominująca będzie uprawniona do bezwarunkowego i nieograniczonego dostępu do ksiąg i dokumentów spółki zależnej oraz żądania od niej udzielenia informacji.

Przechodząc do omówienia instytucji prawnych zapewniających ochronę wspólników (akcjonariuszy) mniejszościowych spółki zależnej, wskazać należy, że wspólnicy (akcjonariusze) reprezentujący:

  • co najmniej 10 % kapitału zakładowego spółki zależnej będą uprawnieni do żądania wyznaczenia przez sąd rejestrowy firmy audytorskiej w celu zbadania rachunkowości oraz działalności grupy spółek,
  • nie więcej niż 10 % kapitału zakładowego spółki zależnej będą uprawnieni do żądania umieszczenia w porządku obrad najbliższego zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia sprawy podjęcia uchwały przymusowego odkupu ich udziałów bądź akcji przez spółkę dominującą, która reprezentuje bezpośrednio, pośrednio lub na podstawie porozumień z innymi osobami co najmniej 90% kapitału zakładowego spółki zależnej uczestniczącej w grupie spółek (z drugiej strony zgromadzenie wspólników albo walne zgromadzenie spółki zależnej będzie uprawnione do podjęcia uchwały o przymusowym wykupie udziałów albo akcji odpowiadających nie więcej niż 10% kapitału zakładowego przez spółkę dominującą, która reprezentuje bezpośrednio co najmniej 90% kapitału zakładowego, co stanowi novum w polskim porządku prawnym, o tyle, że po raz pierwszy zostaje wprowadzona możliwość przymusowego wykupu udziałów wspólników mniejszościowych spółki z ograniczoną odpowiedzialnością).

Nadto, na zarządzie spółki zależnej ciążył będzie obowiązek sporządzania sprawozdania o powiązaniach umownych ze spółką dominującą, w tym o wiążących poleceniach wydanych spółce zależnej i przedstawienia ich zgromadzeniu wspólników bądź walnemu zgromadzeniu, który będzie mógł stanowić część corocznego sprawozdania zarządu z działalności spółki.

Przepisów Nowelizacji w zakresie spółek zależnych uczestniczących w grupie spółek nie stosuje się do spółek publicznych, spółek w likwidacji od momentu rozpoczęcia podziału swojego majątku i spółek w upadłości oraz spółek objętych nadzorem nad rynkiem finansowym.

Celem szerszego uregulowania grup spółek przez ustawodawcę jest usprawnienie funkcjonowania tych przedsiębiorców, którzy działają z wykorzystaniem złożonych struktur korporacyjnych, co z kolei przyczynić ma się do poprawy konkurencyjności i wyników przedsiębiorstw oraz atrakcyjności inwestycyjnej kraju. Czas pokaże, czy wskazani przedsiębiorcy zdecydują się na sformalizowanie swoich struktur w ramach grup spółek i czy Nowelizacja zmieni obraz rodzimego rynku korporacyjnego z perspektywy prawnoorganizacyjnej.

[1] Dz.U. 2022 poz. 807.

[2] Dana spółka jest spółką dominującą względem innej spółki (spółki zależnej), gdy np.:

„a) dysponuje bezpośrednio lub pośrednio większością głosów na zgromadzeniu wspólników albo na walnym zgromadzeniu, także jako zastawnik albo użytkownik, bądź w zarządzie innej spółki kapitałowej (spółki zależnej), także na podstawie porozumień z innymi osobami, lub

(…)

  1. d) członkowie jej zarządu stanowią więcej niż połowę członków zarządu innej spółki kapitałowej (spółki zależnej) albo spółdzielni (spółdzielni zależnej), lub

(…)

  1. f) wywiera decydujący wpływ na działalność spółki kapitałowej zależnej albo spółdzielni zależnej, w szczególności na podstawie umów określonych w art. 7 (tzw. umów holdingowych – przypis własny)”.

[3] Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. 2000 nr 94 poz. 1037 z późn. zm.).

[4] Niemniej zawieranie umów holdingowych będzie wciąż dozwolone w oparciu o zasadę swobody umów.

[5] Wpis deklaratoryjny to taki wpis, który tylko potwierdza istniejące już prawo, które do tego, by obowiązywać, nie wymaga tego wpisu. Jego celem jest przede wszystkim uczynienie łatwo i powszechnie dostępnej informacji o danym prawie.

Kategoria: Uncategorized