Specustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa a zatrudnianie obywateli Ukrainy – wybrane aspekty
Agresja zbrojna Rosji na Ukrainę stała się powodem przybycia do Polski ponad 2,5 milionów uchodźców z Ukrainy. Ma to niezwykle istotny wpływ na polską gospodarkę, gdyż znaczna część uchodźców to osoby w wieku produkcyjnym, które z wielu przyczyn chcą podjąć zatrudnienie. Warto, żeby pracodawcy znali aspekty prawne podejmowania pracy w Polsce przez uchodźców. Ze względu na złożoność tego zagadnienia niniejszy artykuł poświęcony jest wybranym zagadnieniom zatrudniania wskazanych kategorii osób, głównie na tle specustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym[1],[2].
Specustawa przede wszystkim dotyczy: 1) obywateli Ukrainy, którzy przybyli na terytorium Polski z tego państwa oraz 2) obywateli Ukrainy posiadających Kartę Polaka, którzy przybyli na wskazane terytorium, przy czym w przypadku jednych i drugich musiało to nastąpić z przyczyn działań wojennych w Ukrainie (zwani dalej: „Uchodźcami”). Ustawa legalizuje pobyt w Polsce wymienionych wyżej kategorii osób na okres osiemnastu miesięcy od dnia 24 lutego 2022 pod warunkiem, że wjechali legalnie do Polski i deklarują zamiar pozostania. Ustawa przedłuża okres legalnego pobytu obywatela Ukrainy posiadającego wizę krajową, o ile ostatni dzień okresu legalnego pobytu nią przewidzianego przypada od 24 lutego br. (w takiej sytuacji nie umieszcza się w dokumencie nowej naklejki wizowej) oraz – na podobnej zasadzie – na podstawie zezwolenia na pobyt czasowy i kilku innych dokumentów.
Zatrudnianie cudzoziemców jest w pewien sposób ograniczone, w szczególności przez konieczność posiadania tytułu prawnego legalizującego pobyt i tytułu prawnego legalizującego zatrudnienie. Ustalenie przez pracodawcę, czy cudzoziemiec przebywa w Polsce legalnie jest obowiązkiem pracodawcy wynikającym z przepisu art. 2 Ustawy z dnia 15 czerwca 2012 r. o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym wbrew przepisom w Polsce[3]. Pracodawca przez cały okres wykonywania pracy przez cudzoziemca obowiązany jest do przechowywania kopii dokumentu wskazującego na uprawnienie cudzoziemca do przebywania w Polsce. Niedopełnienie tych obowiązków jest karalne. Poza tym pracodawca, który zatrudni Uchodźcę bez złożenia oświadczenia o powierzeniu mu pracy, naruszając tym samym zakaz powierzania cudzoziemcowi nielegalne wykonywanie pracy, będzie podlegał karze grzywny.
Specustawa w zakresie zatrudnianie reguluje sytuację wszystkich obywateli Ukrainy, a nie tylko uchodźców i stanowi, że obywatele Ukrainy mogą podjąć pracę w Polsce, o ile ich pracodawca powiadomi właściwy powiatowy urząd pracy za pośrednictwem systemu teleinformatycznego na stronie www.praca.gov.pl o powierzeniu wykonywania im pracy w terminie 14 dni od dnia podjęcia przez nich pracy. W zawiadomieniu podaje się podstawowe dane identyfikacyjne pracodawcy i pracownika, rodzaj zawartej umowy, stanowisko lub rodzaj wykonywanej pracy oraz miejsce wykonywanej pracy. Warto wspomnieć, że wyżej opisane zezwolenie na pobyt czasowy stanowić będzie jednocześnie tytuł legalizujący zatrudnienie bez konieczności posiadania zezwolenia na pracę.
Jedną z przesłanek legalizacji pobytu Uchodźców w Polsce jest zadeklarowanie przez nich zamiaru pozostania w kraju. Czy w związku z tym pracodawca obowiązany jest uzyskać od Uchodźcy, z którym zamierza nawiązać stosunek pracy, deklarację o takim zamiarze? Jak wynika z doniesień prasowych, zgodnie ze stanowiskiem Ministerstwa Rodziny i Pomocy Społecznej na pracodawcy nie ciąży taki obowiązek[4], niemniej kierując się dobrą praktyką i mając na uwadze, że stanowisko ministerstwa nie jest prawnie wiążące, warto takie oświadczenie pozyskać.
Pracodawca powinien starać się ustalić, że dana osoba znajduje się w Polsce legalnie. Pierwszym ze sposobów ustalenia tego weryfikacja dokumentów podroży np. paszportu bądź zaświadczenia ze Straży Granicznej, potwierdzające przybycie do Polski po 24 lutego 2022 r. Drugim ze sposobów sprawdzenia, czy dana osoba znajduje się w Polsce legalnie wskutek uzyskania statusu Uchodźcy jest ustalenie, czy został jej nadany numer PESEL albo czy dysponuje ona zaświadczeniem poświadczającym fakt złożenia wniosku o uzyskanie numeru PESEL lub powiadomieniem o nadaniu tego numeru.
Minister właściwy do spraw pracy uprawniony jest do określenia w drodze rozporządzenia maksymalnej liczby obywateli Ukrainy, którzy mogą zostać zatrudnieni przez pracodawców mając na względzie m.in. ochronę lokalnych rynków pracy oraz zasadą komplementarności zatrudnienia cudzoziemców w stosunku do obywateli polskich (uzupełniania zatrudnienia). Rozporządzenia takie w chwili sporządzania niniejszego artykułu nie zostało wydane.
Podsumowując, specustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym jest ważnym aktem prawnym regulującym zatrudnianie w Polsce Uchodźców, a także w pewnym zakresie innych obywateli Ukrainy i ich małżonków. Zatrudniając te osoby pracodawca powinien z należytą starannością weryfikować i dokumentować istnienie tytułu prawnego legalizującego ich pobyt oraz dopełnić obowiązku złożenia oświadczenia o powierzeniu im pracy w Polsce, mając na uwadze grożącą mu odpowiedzialność karną.
[1] Ustawa z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz. U. 2022 r. poz. 583) – https://dziennikustaw.gov.pl/DU/2022/583.
[2] Należy mieć na względzie, że zatrudnianie uchodźców z Ukrainy reguluje nie tylko specustawa, ale także w szczególności Ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach czy Decyzja Wykonawcza Rady (UE) 2022/382 z dnia 4 marca 2022 r. stwierdzająca istnienie masowego napływu wysiedleńców z Ukrainy w rozumieniu art. 5 dyrektywy 2001/55/WE i skutkująca wprowadzeniem tymczasowej ochrony.
[3] Dz.U. 2012 poz. 769 z późm. zm. – https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20120000769
[4] https://www.prawo.pl/kadry/legalny-pobyt-obywateli-ukrainy-jakich-dokumentow-ma-zadac,514052.html