Wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie obciążenia wierzyciela opłatą egzekucyjną w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego na jego wniosek
Dnia 01 grudnia 2020 roku Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok w sprawie P 6/19[1], w którym orzekł, że:
„Art. 52 ust. 2 ustawy z dnia 28 lutego 2018 r. o kosztach komorniczych (Dz. U. z 2019 r. poz. 2363 oraz z 2020 r. poz. 288) w zakresie, w jakim dotyczy umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela złożony przed dniem wejścia w życie tej ustawy, jest niezgodny z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej„.
W celu wyjaśnienia znaczenia tego wyroku należy wpierw zdefiniować pojęcie opłaty egzekucyjnej. Opłata egzekucyjna jest rodzajem opłaty komorniczej pobieranej lub ściąganej przez komornika o charakterze publicznoprawnym[2] stanowiącej składnik kosztów egzekucji. Koszty egzekucji w zakresie niezbędnym do celowego przeprowadzenia egzekucji dłużnik zwraca wierzycielowi (art. 770 ust. 1 k.p.c.).
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego odnosi się pośrednio do przepisów art. 29 ust. 1 zd. 1 w zw. z ust. 3 ustawy wskazanej w wyroku Trybunału Konstytucyjnego (zwanej dalej: „Ustawą o kosztach komorniczych”). Zgodnie z tymi przepisami, komornik obciąża wierzyciela opłatą egzekucyjną w innych sprawach niż o egzekucję świadczeń powtarzających się m.in. w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego na jego wniosek. Wysokość tej opłaty wynosi 5% wartości świadczenia pozostałego do wyegzekwowania, a jeżeli wniosek wierzyciela o umorzenie postępowania został zgłoszony przed doręczeniem dłużnikowi zawiadomienia o wszczęciu egzekucji – 100 zł (art. 29 ust. 1 zd. 1 w zw. z ust. 2 Ustawy o kosztach komorniczych). Opłata egzekucyjna obciąża jednak dłużnika, jeżeli wierzyciel wykaże, że przyczyna umorzenia postępowania egzekucyjnego wiąże się z spełnieniem świadczenia przez dłużnika w terminie miesiąca od dnia doręczenia dłużnikowi zawiadomienia o wszczęciu egzekucji albo z zawarciem w tym terminie porozumienia między wierzycielem a dłużnikiem dotyczącego sposobu lub terminu spełnienia świadczenia (art. 29 ust. 1 zd. 2 Ustawy o kosztach komorniczych).
W poprzednim staniem prawnym, pod rządami Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji[3] (zwanej dalej: „Ustawą o komornikach sądowych i egzekucji”), zgodnie z art. 49 ust. 2 zd. 1 tej ustawy , opłata egzekucyjna w wysokości 5% wartości świadczenia pozostałego do wyegzekwowania, jednak nie niższej niż 1/20 i nie wyższej niż dziesięciokrotna wysokość przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego, m. in. w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela była pobierana od dłużnika. W pewnych okolicznościach opłatą tą mógł jednak zostać obciążony wierzyciel (art. 49 ust. 2 zd. 2 i ust. 2a Ustawą o komornikach sądowych i egzekucji).
W związku z powyżej przedstawionym przerzuceniem opłaty egzekucyjnej z wierzyciela na dłużnika, ustawodawca podczas prac legislacyjnych nad Ustawą o kosztach komorniczych stanął przed koniecznością określenia, do jakich postępowań egzekucyjnych znajdzie zastosowanie art. 29 ust. 1 Ustawy o kosztach komorniczych. Decyzja ustawodawcy w tym zakresie znajduje odzwierciedlenie w art. 52 ust. 2 Ustawy o kosztach komorniczych (w tzw. przepisie przejściowym), zgodnie z którym:
„Do postępowań, o których mowa w ust. 1 (tj. do postępowań wszczętych i niezakończonych przed wejściem w życie ustawy – przypis własny), przepisy art. 29 i art. 30 stosuje się od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy„.
W tak zarysowanym stanie prawnym jeden z Sądów skierował do Trybunału Konstytucyjnego pytanie prawne. Sąd zapytał Trybunał, czy przytoczony przepis art. 52 ust. 2 Ustawy o kosztach komorniczych w zakresie, w jakim przewiduje wydanie postanowienia o pobraniu opłaty komorniczej od strony postępowania w postępowaniu egzekucyjnym, wszczętym i niezakończonym przed jej wejściem w życie, bez uzależnienia rozstrzygnięcia w przedmiocie opłaty od daty, w której ziściło się zdarzenie warunkujące pobranie opłaty (tj. umorzenie postępowania), względnie obciążenie nią wierzyciela lub dłużnika, jest zgodny z art. 2 (zasada demokratycznego państwa prawnego) i art. 32 ust. 1 Konstytucji (zasada równości).
W wyroku Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 52 ust. 2 Ustawy o kosztach komorniczych jest niezgodny z Konstytucją w zakresie, w jakim uprawnia komornika do pobrania lub ściągnięcia opłaty komorniczej w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela złożony przed dniem 01 stycznia 2019 roku (dniem wejścia w życie Ustawy o kosztach komorniczych).
Omówiony wyrok trybunału Konstytucyjnego ma moc powszechnie obowiązującą, jest ostateczny i wchodzi w życie z dniem ogłoszenia (art. 190 ust. 1 i ust. 3 zd. 1 Konstytucji). W konsekwencji, przepis art. 52 ust. 2 nie powinien być stosowany co najmniej od dnia 01 grudnia 2020 roku w zakresie, w jakim Trybunał orzekł o jego niekonstytucyjności.
Z zapoznaniem się z pełną argumentacją Trybunału pozostaje zaczekać do momentu sporządzenia i opublikowania uzasadnienia wyroku. Z ustnego uzasadnienia rozstrzygnięcia wynika[4], że zdaniem Trybunału określenie jako zdarzenia określającego moment powstania opłaty egzekucyjnej umorzenia postępowania przez komornika, a nie złożenie wniosku przez wierzyciela, mogło prowadzić do pogorszenia sytuacji wierzycieli spowodowanej przypadkowymi czynnikami, w szczególności liczbą spraw prowadzonych przez komornika, ewentualnie jego opieszałością. W konsekwencji wierzyciel składając wniosek o umorzenie postępowania przed dniem 01 stycznia 2019 roku nie był w stanie przewidzieć, w oparciu o jaki stan prawny zostanie ustalona opłata egzekucyjna. Zróżnicowane traktowanie wierzycieli w tych okolicznościach stanowi naruszenie zasady równości.
Celem zmiany przez ustawodawcę strony obciążanej opłatą egzekucyjną w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela było zapobiegnięcie praktyce szykanowania dłużników. Trybunał mając to na uwadze stwierdził, że nie można wszystkim wierzycielom, którzy złożyli wnioski o umorzenie postępowania egzekucyjnego przed 01 stycznia 2019 roku stawiać zarzutu, że działali w złej wierze chcąc przysporzyć dłużnikom dodatkowych kosztów. Z omówionych wcześniej względów nie jest wykluczone, że w sprawie, w której wierzycielem jest podmiot działający w złej wierze komornik wydał postanowienie przed 01 stycznia 2019 roku, natomiast w sprawie, w której wierzycielem był podmiot działający w dobrej wierze, komornik wydał postanowienie po tej dacie. Konsekwencją takiej sytuacji byłoby obciążenie opłatą egzekucyjną wierzyciela działającego w dobrej wierze, a nie tego w złej, co jest sprzeczne z celem przyświecającym ustawodawcy.
Czy wierzyciel może w jakiś sposób odzyskać uiszczoną opłatę egzekucyjną? Zgodnie z art. 190 ust. 4 Konstytucji: „Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania (…)„. Zasady i tryb wznowienia postępowania w przypadku postępowania cywilnego określa k.p.c.[5] W doktrynie dominuje stanowisko, że skarga o wznowienie postępowania nie przysługuje w postępowaniu egzekucyjnym: „Skarga o wznowienie postępowania jest natomiast niedopuszczalna w postępowaniu w razie zaginięcia lub zniszczenia akt, w postępowaniu zabezpieczającym oraz w postępowaniu egzekucyjnym„[6]. Zasada ta znajduje przewidziane wprost w przepisach o egzekucji wyjątki, które nie znajdą jednak zastosowania do omawianej sytuacji. Podobnie nie przysługuje wierzycielowi skarga o stwierdzenie nieważności z prawem niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 7674 § 3. k.p.c.). Podsumowując, wierzycielowi w celu odzyskania kwoty uiszczonej tytułem opłaty egzekucyjnej albo naprawienia poniesionej szkody nie przysługuje ani skarga o wznowienie postępowania, ani skarga o stwierdzenie nieważności z prawem prawomocnego orzeczenia.
Część przedstawicieli nauki stoi na stanowisku, że wyrok Trybunału, w którym utrata mocy obowiązującej następuje z dniem ogłoszenia orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego Trybunału zasadniczo wywołuje skutek ex tunc, tj. od chwili wejścia w życie niezgodnego z Konstytucją przepisu prawnego. Przyjmując ten pogląd, wierzycielowi, który złożył wniosek o umorzenie postępowania egzekucyjnego przed 01 stycznia 2019 roku, który został rozpatrzony po tej dacie, przysługuje środek prawny w postaci roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia[7]. Dłużnik przeciwko któremu wierzyciel prowadził postępowanie egzekucyjne jest bezpodstawnie wzbogacony, bowiem uzyskał korzyść majątkową w postaci zaoszczędzenia wydatków, jakie musiałby ponieść na opłatę egzekucyjną, a które bez podstawny prawnej poniósł wierzyciel. W związku z tym, że zobowiązanie do zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia jest zobowiązaniem terminowym, należy wezwać dłużnika do jego zwrotu w wyznaczonym terminie, by w razie jego bezskutecznego upływu stało się wymagalne. W razie odmowy zwrotu wartości korzyści osiągniętej przez dłużnika, wierzyciel uprawniony jest do wystąpienia na drogę sądową.
Podsumowując, wskutek omawianego wyroku Trybunału Konstytucyjnego, w sprawach wszczętych przed 01 stycznia 2019 roku i niezakończonych, w razie umorzenia postępowania na wniosek wierzyciela złożony przed 01 stycznia 2019 roku, opłatą egzekucyjną obciążony powinien być nie wierzyciel, lecz dłużnik. Wyrok Trybunału należy ocenić pozytywnie. Wskutek wydania tego orzeczenia wierzycielom otwarta została droga do dochodzenia na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu zwrotu od dłużników wartości uzyskanej przez nich korzyści w postaci zaoszczędzenia wydatków, tj. opłaty egzekucyjnej.
[1]https://trybunal.gov.pl/postepowanie-i-orzeczenia/wyroki/art/11339-zmiana-przepisow-regulujacych-oplaty-komornicze
[2] M. Uliasz [w:] Komentarz do ustawy o kosztach komorniczych [w:] Ustawa o komornikach sądowych. Ustawa o kosztach komorniczych. Kodeks Etyki Zawodowej Komornika Sądowego. Komentarz, red. M. Świeczkowska-Wójcikowska, J. Świeczkowski, Warszawa 2020, art. 18.
[3] Dz.U. 1997 nr 133 poz. 882
[4] Zostały one przedstawione w artykule: „Wierzyciel nie musi działać w złej wierze”, Dziennik Gazeta Prawna, 02.12.2020 r., nr 235, autor: Piotr Szymaniak.
[5] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296 z późn. zm.).
[6] K. Weitz [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom III. Postępowanie rozpoznawcze, wyd. V, red. T. Ereciński, Warszawa 2016, art. 399.
[7] Zob. także Uchwała SN z 16.10.2014 r., III CZP 67/14, OSNC 2015, nr 7-8, poz. 82.