Sytuacja prawna obywatela polskiego zamieszkałego za granicą jako strony w postępowaniu sądowym cywilnym
Wielokrotnie zdarza się, iż osoba mająca obywatelstwo polskie wyjeżdża z kraju zamieszkując w innym Państwie. Powstaje jednak problem co zrobić w przypadku gdy w trakcie pobytu za granicą toczy się postępowanie sądowe, w którym jest ona stroną. Nadto podkreślić należy, iż dana osoba z reguły dowiaduje się, iż toczy się postępowanie sądowe, w której jest stroną dopiero w momencie odebrania pisma sądowego.
W sytuacji zamieszkiwania przez stronę za granicą Kodeks postępowania cywilnego przewiduje dwie możliwości doręczenia pism sądowych. Zgodnie z przepisem art. Art. 1132. § 1. Sądy występują o doręczenie pism sądowych osobie mającej miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu albo siedzibę za granicą do sądów lub innych organów państw obcych.
§ 2. Wnioski są przesyłane bezpośrednio, jeżeli taki sposób dopuszcza prawo państwa wezwanego, lub za pośrednictwem polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego. Nie wyłącza to innych sposobów przesyłania wniosków.
Wskazać należy, iż doktryna[1] jest zgodna co tego, iż „prawo procesowe cywilne przywiązuje do prawidłowości doręczeń duże znaczenie, zakładając, że warunkuje ono zachowanie praworządności całego procesu, w tym zapewnienie obu stronom równości praw. Za judykaturą przyjąć należy, że przepisy o doręczeniach mają charakter obligatoryjny, wyłączając swobodną dyspozycję stron w zakresie określania sposobu doręczenia pism procesowych”.
Otrzymanie pisma sądowego, z którego wynika, iż dana osoba jest stroną postępowania sądowego nie obliguje jej jednak do tego, iż musi za każdym razem kiedy Sąd wyznacza posiedzenie w sprawie stawić się w Sądzie. Zgodnie bowiem z przepisem art. 86 kpc strona może ustanowić pełnomocnika w kraju, który będzie ją reprezentował przed Sądem. Jednakże podkreślenia wymaga, iż zgodnie z art. 11352 kpc w przypadku gdy Strona, która nie ma miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu albo siedziby w Rzeczypospolitej Polskiej lub w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej, jeżeli nie ustanowiła pełnomocnika do prowadzenia sprawy zamieszkałego w Rzeczypospolitej Polskiej, jest obowiązana wskazać pełnomocnika do doręczeń w Rzeczypospolitej Polskiej. W razie niewskazania pełnomocnika do doręczeń, przeznaczone dla tej strony pisma sądowe pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia. Stronę należy o tym pouczyć przy pierwszym doręczeniu. Strona powinna być również pouczona o możliwości złożenia odpowiedzi na pismo wszczynające postępowanie i wyjaśnień na piśmie oraz o tym, kto może być ustanowiony pełnomocnikiem. Powyższa regulacja ma za zadanie usprawnić i przyspieszyć postępowanie.[2] Podkreślenia wymaga, iż zgodnie z orzecznictwem pełnomocnik taki nie jest uprawniony do składania oświadczeń w imieniu mocodawcy.[3] Jednocześnie podkreślić należy, iż w przypadku gdy strona ustanowiła pełnomocnika do reprezentowania jej w sprawie zamieszkałego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej nie ma potrzeby wyznaczania pełnomocnika do odbioru pism, gdyż doręczenia są dokonywane temu pełnomocnikowi.
Ustanowienie takiego pełnomocnika nie zwalnia jednak strony z konieczności osobistego stawiennictwa w Sądzie, w przypadku gdy zobowiąże ją do tego Sąd. Z reguły takie zobowiązanie powstaje w momencie końcowego przesłuchania stron. Wówczas Sąd zobowiąże stronę do osobistego stawiennictwa celem przesłuchania jej pod rygorem pominięcia dowodu z przesłuchania strony. Powyższe stanowi, iż brak stawiennictwa strony może skutkować tym, że Sąd powstałe w trakcie procesu wątpliwości rozstrzygnie na niekorzyść strony, która się nie stawi i nie przedstawi swego ostatecznego stanowiska w sprawie.
Wykonanie zobowiązania Sądu do osobistego stawiennictwa może okazać się dla strony z różnych powodów utrudnione, bądź niemożliwe. W takiej sytuacji nasz ustawodawca przewidział dwojaką możliwość.
Zgodnie z przepisami części czwartej, księgi drugiej, tytułu IV kodeksu postępowania cywilnego Sąd może skorzystać z pomocy prawnej organów Państwa, w którym zamieszkuje strona. Wówczas polski Sąd występuje z wnioskiem do Sądu państwa obcego o przeprowadzenie dowodu w postaci przesłuchania strony. Postępowanie takie niestety jest kosztowne. Wiąże się ono z kosztami tłumacza oraz kosztów przeprowadzenia postępowania w państwie obcym, które obciąża strony procesu. Nadto wskazać należy, iż jest to możliwe w przypadku gdy przepisy państwa obcego przewidują taką możliwość, a nadto gdy obowiązuje między Polską, a państwem obcym umowa normująca tryb udzielenia pomocy prawnej.
Alternatywą dla przeprowadzenia przesłuchania strony przez Sąd państwa obcego jest wystąpienie do Sądu z wnioskiem o przeprowadzenie dowodu z przesłuchania strony do polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego stacjonującego w Państwie obcym, w którym przebywa strona. Powyższe rozwiązane regulują przepisy kodeksu postępowania cywilnego, Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 stycznia 2002r. w sprawie szczegółowych czynności sądów w sprawach z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego oraz karnego w stosunkach międzynarodowych oraz ustawy z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 1134. kpc Sądy mogą występować do polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego o przeprowadzenie dowodu lub o doręczenie pisma, jeżeli osoba mająca być przesłuchana lub odbiorca pisma jest obywatelem polskim przebywającym za granicą. Ponadto do wniosku o przesłuchanie osoby można dołączyć druk protokołu przesłuchania i treść niezbędnych pouczeń. Nadto strona występująca z wnioskiem o przesłuchanie jej w miejscu pobytu może wskazać pytania, na które chce udzielić odpowiedzi poza tymi, które zostały wskazane przez Sąd.
Zgodnie z przepisem art. 3 ustawy o obywatelstwie polskim (Dz. U. z 2012 r. poz. 161) Obywatel polski posiadający równocześnie obywatelstwo innego państwa ma wobec Rzeczypospolitej Polskiej takie same prawa i obowiązki jak osoba posiadająca wyłącznie obywatelstwo polskie.Obywatel polski nie może wobec władz Rzeczypospolitej Polskiej powoływać się ze skutkiem prawnym na posiadane równocześnie obywatelstwo innego państwa i na wynikające z niego prawa i obowiązki. Tym samym możliwość zwrócenia się do polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego za granicą w trybie art. 1134 uznaje się za dopuszczalną także wówczas, gdy obywatel polski jest uważany przez władze państwa, w którym zamieszkuje, za obywatela tego państwa (odmiennie w przypadku bezpaństwowca). Polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne lub urząd konsularny przy wykonywaniu wniosku o udzielenie pomocy prawnej stosują prawo polskie, z wyłączeniem groźby użycia i stosowania środków przymusu.[4]
Reasumując strona, która przebywa za granicą ma możliwość bycia reprezentowania przez pełnomocnika, który otrzymuje skierowane do niej pisma procesowe. W przypadku gdy Sąd zobowiąże stronę do osobistego stawiennictwa w sprawie możliwym jest skorzystanie w ramach pomocy prawnej bądź z możliwości przesłuchania strony przez Sąd Państwa obcego, na którego terytorium przebywa strona, bądź przez przedstawicielstwo dyplomatyczne lub urząd konsularny stacjonujące w państwie pobytu strony. Nadto doręczenie stronie pism sądowych jest obligatoryjne i nie ma od tej zasady wyjątków.
[1] por. postanowienie SN z dnia 29 sierpnia 1995 r., I PRN 39/95, Prok. i Pr.-wkł. 1995, nr 11, s. 40
[2] wyrok SN z dnia 17 kwietnia 1987 r., III CRN 69/87, OSNC 1988, nr 10, poz. 142.
[3] ostanowienia SN z dnia 19 marca 1997 r., II UKN 36/97, OSNP 1998, nr 2, poz. 65.
[4] wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 2 października 2003 r. w sprawie C.G. Avello przeciwko Królestwu Belgii, C-148/02, LEX nr 193210.