Zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym na tle umowy o roboty budowlane
Częstą praktyką stosowaną w umowach o roboty budowlane jest zastrzeganie kar umownych na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym. Czy takie postanowienie jest zgodne z przepisem art. 483 § 1 KC, który wprost stanowi, że zastrzeżenie kary umownej dotyczy zobowiązań niepieniężnych? Tak sformułowane zagadnienie prawne zostało przedstawione do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu Najwyższego. W dotychczasowym orzecznictwie reprezentowane były w tym zakresie dwa przeciwne stanowiska, z kolei wśród przedstawicieli doktryny przeważał pogląd o jego niedopuszczalności.
Uchwała została podjęta w związku ze sprawą o zapłatę z powództwa wykonawcy przeciwko zamawiającemu. Strony łączyła umowa o wykonanie robót budowlano-montażowych. Jedno z postanowień umowy zawierało zobowiązanie zamawiającego do zapłaty kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy przez wykonawcę z przyczyn, za które odpowiedzialność ponosi zamawiający. Umowa przewidywała także, że wykonawca jest uprawniony do odstąpienia od umowy na wypadek co najmniej 14-dniowego opóźnienia zamawiającego w zapłacie za fakturę i nie uregulowaniu należności po wezwaniu do jej zapłaty. Wskutek wystąpienia wskazanego opóźnienia, wykonawca odstąpił od umowy, w następstwie czego był uprawniony do dochodzenia od inwestora kary umownej.
Sąd Najwyższy ocenił, że kara umowna, której zapłaty dochodził wykonawca, była w istocie zastrzeżona na wypadek odstąpienia za niewykonanie zobowiązania pieniężnego. W tym świetle, sąd uznał, że „nie występuje sytuacja przewidziana w art. 58 § 1 KC, gdy właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy”. Sąd przyjął, że nie jest możliwe przywrócenie skuteczności zastrzeżenia kary umownej na wypadek niewykonania zobowiązania pieniężnego w drodze art. 58 § 1 KC poprzez zastąpienie nieskutecznego postanowienia umowy odpowiednim przepisem ustawy, skoro takie zastrzeżenie od początku było bezwzględnie nieważne. Podsumowując, zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia z powodu opóźnienia w wykonaniu zobowiązania pieniężnego, nie może być podstawą zasądzenia na rzecz wykonawcy zapłaty od inwestora.
W takim razie, w jaki sposób wykonawcy mogą zabezpieczyć swój interes majątkowy w relacji z nielojalnym inwestorem? Należy przypuszczać, że na znaczeniu w stosunkach gospodarczych może przybrać instytucja gwarancji zapłaty uregulowana w przepisach art. 6491 i nast. KC.
Gwarancja taka jest zobowiązaniem do zapłaty przez inwestora na rzecz wykonawcy (odpowiednio wykonawcy na rzecz podwykonawcy) w razie spełnienia się określonych warunków zapłaty, w tym niewykonania zobowiązania pieniężnego przez dającego gwarancję (inwestora). Przybiera postać gwarancji bankowej, ubezpieczeniowej, akredytywy bankowej lub poręczenia banku. Co istotne, udzielenia gwarancji wykonawca może żądać w każdym czasie, a zatem także po zawarciu umowy o roboty budowlane. Inwestor ma co najmniej 45 dni na jej udzielenie. W razie odmowy udzielenia gwarancji, wykonawca uprawniony jest do odstąpienia od umowy. Mimo złożenia tego oświadczenia prawnokształtującego, inwestor zobowiązany jest do zapłaty wykonawcy wynagrodzenia, z tymże może odliczyć to, co wykonawca zaoszczędził wskutek niewykonania robót. Podstawową przewagą gwarancji zapłaty nad innymi sposobami zabezpieczenia wykonania przez dłużnika zobowiązania pieniężnego jest możliwość pominięcia nieraz długotrwałego zaspokojenia w ramach postępowania egzekucyjnego.
Mając na uwadze powyższe, na kanwie opisywanej sprawy wykonawca mógłby skutecznie dochodzić zapłaty określonej kwoty pieniężnej, gdyby uzyskał uprzednio od inwestora gwarancję zapłaty.
Pomimo, że podjęta uchwała zapadła na tle sprawy z umowy o roboty budowlane, zakres jej oddziaływania może być szerszy i dotyczyć również innych umów gospodarczych. W związku z tym, instytucja gwarancji zapłaty może „zyskać na popularności” także w innych obszarach stosunków handlowych.