Kompendium Prawne

Alimenty dla małżonka w postępowaniu rozwodowym

29 stycznia, 2021 przez Klaudia Maciejewska

Kodeks rodzinny i opiekuńczy zawiera szereg uregulowań dotyczących obowiązku alimentacyjnego. Materialnoprawną przesłankę żądania alimentów przez jednego z małżonków stanowi art. 60 k.r.o.

Zgodnie z treścią przepisu art. 60 § 1 k.r.o. alimentów może żądać wyłącznie „małżonek rozwiedziony„. Podobnie stanowi treść przepisu art. 444 k.p.c., z którego wynika, że „Małżonek może dochodzić roszczeń alimentacyjnych od drugiego małżonka na wypadek orzeczenia rozwodu„. Przesłanką uwzględnienia żądania alimentów jest zatem orzeczenie rozwodu. „Dopóki więc nie ma prawomocnego wyroku orzekającego rozwód, obowiązek alimentacyjny przewidziany w art. 60 k.r.o. nie powstaje.”[1] Mimo, iż z literalnego brzmienia ww. przepisów wynika, że między małżonkami stosunek alimentacyjny powstaje z chwilą uprawomocnienia się wyroku rozwodowego, to w orzecznictwie i literaturze przyjmuje się, że żądanie alimentacyjne może być zgłoszone już w procesie o rozwód^[2], przy czym alimenty te zasądzane są ex nunc[3] co oznacza, że „(…) alimenty zasądzone w wyroku orzekającym rozwód płatne są dopiero z chwilą uprawomocnienia się tego wyroku”[4]. Roszczeń alimentacyjnych, można dochodzić również w odrębnym procesie, po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego.

Orzeczenie o obowiązku alimentacyjnym może nastąpić wyłącznie na wniosek, który należy, co do zasady, zgłosić na rozprawie w obecności drugiego małżonka albo w piśmie, które należy doręczyć drugiemu małżonkowi, na każdym etapie postępowania przed sądem I instancji. Wniosek o zasądzenie alimentów może zostać zgłoszony przez małżonka, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku. Oznacza to, że roszczenie alimentacyjne przysługuje jednemu z małżonków, w razie uznania obu małżonków za winnych rozkładu pożycia, nieorzekania przez sąd o winie lub orzeczenia przez sąd drugiego małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia. W razie uznania przez Sąd obu małżonków za winnych rozkładu pożycia lub nieorzekania przez sąd o winie, roszczenie alimentacyjne przysługuje małżonkowi, który znajduje się w niedostatku.

W orzecznictwie przyjęto pogląd, zgodnie z którym „niedostatek w rozumieniu art. 60 § 1 k.r.o. nie wiąże się z zupełnym niezaspokojeniem usprawiedliwionych potrzeb. Stan niedostatku zachodzi już wtedy, gdy uprawniony nie ma możliwości zarobkowych i majątkowych pozwalających na pełne zaspokojenie jego usprawiedliwionych potrzeb, a jeżeli uprawniony jest chory, to do potrzeb tych należą i lekarstwa.”^[5] „W niedostatku pozostaje nie tylko taki uprawniony, który nie dysponuje żadnymi środkami utrzymania, ale także taki, którego usprawiedliwione potrzeby nie są w pełni zaspokojone.”^[6] Wysokość przyznanych alimentów zgodnie z treścią art. 60 § 1 k.r.o. winna odpowiadać usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego, czyli takim, których zaspokojenie zapewni uprawnionemu „normalne warunki bytowania, odpowiednie do jego stanu zdrowia i wieku.” [7]

Ponadto Sąd, zasądzając alimenty, powinien również uwzględnić możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego, przez które należy rozumieć „zarobki i dochody, jakie uzyskiwałby przy pełnym wykorzystaniu swych sił fizycznych i zdolności umysłowych, nie zaś rzeczywiste zarobki i dochody”.^[8]

W przypadku uznania przez Sąd drugiego małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia, małżonkowi niewinnemu przysługuje roszczenie alimentacyjne, nawet, gdy ten nie popadł w niedostatek, lecz gdy rozwód pociągnął za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego „orzekając o żądaniu małżonka niewinnego zasądzenia alimentów na podstawie art. 60 § 2 k.r.o. sąd powinien porównać sytuację, w jakiej małżonek niewinny znajdzie się po rozwodzie, z sytuacją, w jakiej by się znajdował, gdyby pożycie małżonków funkcjonowało prawidłowo.”[9] A „przy ocenie «pogorszenia», czyli przy porównywaniu – położenia materialnego współmałżonka niewinnego przed rozwodem z położeniem po rozwodzie – sąd powinien brać pod uwagę tę sytuację materialną, jaką małżonek niewinny w czasie trwania małżeństwa powinien był mieć zgodnie z przepisami (art. 23 i art. 27 kro), a nie tę, jaką faktycznie miał w następstwie nieprawidłowego i niewłaściwego postępowania współmałżonka, który np. ograniczał swoje realne możliwości zarobkowe albo skąpił środków na zaspokojenie potrzeb rodziny”[10]

Zwrócić uwagę należy, że zgodnie z literalnym brzmieniem art. 60 § 2 k.r.o. „sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego”. Ustawodawca dał zatem Sądowi pewną swobodę w ocenie słuszności przyznania alimentów na rzecz jednego z małżonków, bowiem przyznanie alimentów na rzecz byłego małżonka nie ma charakteru obligatoryjnego, nawet jeżeli spełnione są przesłanki ustawowe. Obowiązek alimentacyjny między rozwiedzionymi małżonkami wygasa w razie zawarcia przez małżonka, na rzecz którego orzeczono alimenty małżeństwa, ale także z upływem 5 lat od dnia orzeczenia rozwodu, jeżeli małżonka zobowiązanego uznano wyłącznie winnego rozkładu pożycia. Ten termin 5-letni może ulec, na żądanie uprawnionego, przedłużeniu ze względu na wyjątkowe okoliczności. Przy czym wyjątkowe okoliczności „powinny być rozpatrywane w świetle zasad współżycia społecznego”[11] i mogą one dotyczyć zarówno małżonka zobowiązanego jak i uprawnionego.[12]

Nie ma wpływu na wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego zawarcie związku małżeńskiego przez małżonka zobowiązanego, jednakże jak zauważono w literaturze „wywiera jednak z reguły wpływ na możliwości majątkowe zobowiązanego, o których mowa w art. 60 § 1 k.r.o.”[13] Obowiązku alimentacyjnego czy też możliwości przedłużenia tego obowiązku nie wyklucza również, co do zasady, pomoc krewnych uprawnionego (małżonka na rzecz, którego zasądzono alimenty)^[14]. Jednakże zgodnie z treścią uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 31 października 1973 roku w sprawie o sygnaturze III CZP 58/73, jeżeli krewni małżonka uprawnionego „są w stanie dostarczyć rozwiedzionemu małżonkowi całkowitych środków utrzymania, okoliczność ta – rozważona w związku z wszelkimi innymi okolicznościami sprawy (w tym m.in. długotrwałość pożycia małżeńskiego, zestawienie stanu majątkowego małżonka, od którego dochodzi się alimentów, z sytuacją materialną krewnych małżonka potrzebującego) – może mieć wpływ na ocenę zasadności żądania przedłużenia obowiązku alimentacyjnego drugiego małżonka”.[15]

Co do zasady zgodnie z treścią przepisu art. 60 § 3 k.r.o. na wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego nie ma wpływu również pozostawanie przez małżonka uprawnionego w konkubinacie, bowiem przesłanką uzasadniającą wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego jest zawarcie przez małżonka uprawnionego nowego związku małżeńskiego.[16] Niemniej jednak zgodnie z szerokim orzecznictwem Sądu Najwyższego, przy ocenie obowiązku dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu, winny być brane także możliwości zarobkowe i majątkowe partnera uprawnionego małżonka, pozostającego w związku nieformalnym. „W przeciwnym wypadku uprawniony do alimentacji rozwiedziony małżonek byłby w sytuacji uprzywilejowanej w stosunku do drugiego z tych rozwiedzionych małżonków, co niewątpliwie godziłoby w zasady współżycia społecznego (art. 5 kc)”.[17]

Podkreślić również należy, że powództwo o przedłużenie terminu wynikającego z przepisu art. 60 § 3 k.r.o. może zostać wytoczone po upływie pięcioletniego terminu i może nastąpić tylko wtedy, gdy wyjątkowe okoliczności, o których mowa w art. 60 § 3 k.r.o., powstały przed upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu.

Zwrócić należy również uwagę, że zgodnie z treścią przepisu art. 144¹ k.r.o. w zw. z art. 61 k.r.o. małżonek zobowiązany „może uchylić się od wykonania obowiązku alimentacyjnego względem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.” Małżonek zobowiązany może również na podstawie art. 138 k.r.o. w zw. z art. 61 k.r.o. żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego w razie zmiany stosunków.

Jak słusznie zauważył Sąd Najwyższy „żądanie przyznania alimentów może w toku procesu zgłosić również małżonek pozwany. Niedopuszczalne natomiast jest wniesienie przez małżonka pozwanego w tym przedmiocie powództwa wzajemnego”.^[18]

Wniosek o zasądzenie alimentów nie podlega opłacie sądowej w momencie jego zgłoszenia. Zgodnie z treścią przepisu art. 26 ust. 2 u.k.s.c. „w sprawach o rozwód w razie zasądzenia alimentów na rzecz małżonka w orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji pobiera się od małżonka zobowiązanego (do uiszczenia alimentów) opłatę stosunkową od zasądzonego roszczenia”. Wskazany wyżej przepis stanowi zatem lex specialis wobec art. 3 ust. 1 u.k.s.c., bowiem pismo nie podlega opłacie.

Sądem właściwym do rozpoznania sprawy o alimenty jest sąd rejonowy, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania.