Postanowienie w kwestii udzielenia zabezpieczenia w postępowaniu cywilnym i przysługujące od niego środki odwoławcze
Podczas prowadzenia działalności gospodarczej zawsze istnieje ryzyko, że kontrahent okaże się niewypłacalny. Polski system prawny zawiera szereg unormowań, pozwalających na zabezpieczenie swoich roszczeń już na etapie zawierania umowy, np. poprzez możliwość zabezpieczenia roszczenia hipoteką, zastawem bądź wekslem.
Zdarzają się jednak sytuacje, gdy samo zabezpieczenie umowne nie okaże się wystarczające. Dłużnik w trakcie procesu może pozbywać się przedmiotów wchodzących w skład jego majątku lub je ukrywać, co w przyszłości będzie skutkować bezskutecznością postępowania egzekucyjnego. Prawodawca ustanowił jednak kolejną instytucję, dzięki której dochodzenie roszczenia przez wierzyciela może okazać się skuteczne przynajmniej w części.
Instytucją tą jest uregulowane w Kodeksie postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.) zabezpieczenie. Każda strona lub uczestnik postępowania może żądać udzielenia zabezpieczenia, jeżeli uprawdopodobni roszczenie oraz interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia (art. 7301 § 1 k.p.c). Interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia istnieje wtedy, gdy brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia lub w inny sposób uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania w sprawie (art. 7301 § 2 k.p.c.).
Aby uzyskać zabezpieczenie, należy złożyć we właściwym sądzie wniosek o udzielenie zabezpieczenia. Sąd udzieli zabezpieczenia w formie postanowienia, o ile zostaną spełnione ustawowe przesłanki jego udzielenia. Z punktu widzenia zarówno obowiązanego, jak i uprawnionego istotną kwestią są przysługujące od tego postanowienia środki odwoławcze.
Zgodnie z dyspozycją art. 741 k.p.c., od postanowienia sądu pierwszej instancji w przedmiocie zabezpieczenia przysługuje zażalenie. Obie strony postępowania mogą wnieść do sądu drugiej instancji zażalenie na zasadach ogólnych, tj. uregulowanych w art. 394 k.p.c. i następnych. Zażalenie powinno czynić zadość wymaganiom przepisanym dla pisma procesowego oraz zawierać wskazanie zaskarżonego postanowienia i wniosek o jego zmianę lub uchylenie, jak również zwięzłe uzasadnienie zażalenia ze wskazaniem w miarę potrzeby nowych faktów i dowodów. Termin do wniesienia zażalenia jest tygodniowy i liczy się od dnia doręczenia postanowienia. Z perspektywy uprawnionego istotne jest, że postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia, wydane na posiedzeniu niejawnym, a podlegające wykonaniu przez organ egzekucyjny, sąd doręcza tylko uprawnionemu, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Doręczenia obowiązanemu dokonuje organ egzekucyjny równocześnie z przystąpieniem do wykonania postanowienia, czyli np. w chwili zajęcia rachunków bankowych. W taki wypadkach obowiązanemu nie doręcza się również zażalenia uprawnionego ani postanowienia sądu drugiej instancji rozstrzygającego o tym zażaleniu. Dzięki takiej procedurze doręczeniowej obowiązany nie dowiaduje się o działaniach uprawnionego zmierzających do uzyskania zabezpieczenia aż do momentu przystąpienia przez komornika do wykonania zabezpieczenia. Stwarza to możliwość zajęcia majątku obowiązanego w stanie nieuszczuplonym i pozwalającym na skuteczną egzekucję po uzyskaniu tytułu wykonawczego.
Przepis art. 741 k.p.c. wyraźnie stanowi, że zażalenie przysługuje od postanowienia sądu w przedmiocie zabezpieczenia. Językowa wykładnia tego przepisu nie pozostawia wątpliwości, że zażalenie na zarządzenia przewodniczącego w przedmiocie zabezpieczenia nie przysługuje żaden środek odwoławczy. Należy zauważyć, że art. 13 § 2 k.p.c. dopuszcza odpowiednie stosowanie przepisów o procesie do innych rodzajów postępowań unormowanych w k.p.c., chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Przepis ten analizowany w związku z art. 394 § 1 k.p.c. pozwala wnieść zażalenie na zarządzenie przewodniczącego w przedmiocie zabezpieczenia. Potwierdza to Uchwała Sądu Najwyższego: „Na zarządzenie przewodniczącego w sądzie pierwszej instancji o zwrocie wniosku o udzielenie zabezpieczenia przysługuje zażalenie (…)Trudno zgodzić się z poglądem, że art. 741 k.p.c. określa wszystkie przypadki dopuszczalności zażalenia w postępowaniu zabezpieczającym. (…) Jakkolwiek art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c. traktuje wyraźnie o zwrocie pozwu, nie wyłącza to możliwości jego odpowiedniego zastosowania, przez odesłanie zawarte w art. 13 § 2 k.p.c., do zarządzenia o zwrocie wniosku o udzielenie zabezpieczenia” (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 sierpnia 2008 r., sygn. akt III CZP 65/08).
Należy podkreślić, że zażalenie jest jedynym środkiem odwoławczym przysługującym od postanowienia w przedmiocie zabezpieczenia. Od postanowienia wydanego przez sąd drugiej instancji na zażalenie na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia oraz na zarządzenie w przedmiocie zabezpieczenia nie przysługuje skarga kasacyjna.
Skarga kasacyjna jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia, który przysługuje jedynie w wypadkach wyraźnie wskazanych w ustawie. W myśl art. 3981 § 1 k.p.c. skarga kasacyjna przysługuje od wydanego przez sąd drugiej instancji prawomocnego wyroku lub postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie. Aktualna linia orzecznicza Sądu Najwyższego w kwestii dopuszczalności skargi kasacyjnej przyjmuje, że katalog spraw, w których skarga kasacyjna jest dopuszczalna, wskazany w art. 3981 § 1 k.p.c. jest zamknięty. Zatem przepis ten nie przewiduje możliwości wniesienia skargi kasacyjnej na postanowienie ani zarządzenie w przedmiocie zabezpieczenia, wydane przez sąd drugiej instancji. Ponadto, postanowienie na zażalenie na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia oraz na zarządzenie w przedmiocie zabezpieczenia nie stanowi postanowienia kończącego postępowania w sprawie w rozumieniu art. 3981 § 1 k.p.c., albowiem rozstrzyga kwestię incydentalną. Kończy jedynie etap postępowania w sprawie, związany z wnioskiem o dokonanie zabezpieczenia (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 2013 r., sygn. akt I CZ 1/13).
Z powyższych rozważań wynika, że w przedmiocie udzielenia zabezpieczenia dopuszczalne jest tylko wniesienie zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji a także na zarządzenie przewodniczącego w przedmiocie udzielenia zabezpieczenia. Stronom nie przysługuje skarga kasacyjna od orzeczeń wydanych w drugiej instancji. Mimo, że katalog środków odwoławczych jest ograniczony, obowiązujące prawo pozwala na ewentualne zaskarżanie niekorzystnych dla wierzycieli orzeczeń w przedmiocie zabezpieczenia.