Odpowiedzialność małoletniego poniżej 13 lat za wyrządzoną szkodę
W myśl art. 415 Kodeksu cywilnego „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”. Powyższy przepis nakazuje sprawcy naprawienie szkody wyrządzonej poszkodowanemu w sposób zawiniony. Czy jednak małoletni poniżej 13 lat odpowiada na zasadzie winy?
Odpowiedź na powyższe pytanie znaleźć można w art. 426 Kodeksu cywilnego, na mocy którego „Małoletni, który nie ukończył lat trzynastu, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę”. Małoletni sprawca poniżej 13 roku życia nie odpowiada zatem na zasadzie winy.
Wprowadzenie ustawowej granicy dojrzałości psychofizycznej w postaci 13 lat wynikało z tego, że większość osób poniżej 13 roku życia nie jest w stanie rozpoznać znaczenia dokonywanych czynności i prawidłowo pokierować swoim postępowaniem. Sąd w trakcie sprawy nie może badać stopnia rozwoju psychofizycznego małoletniego poniżej 13 lat [1]. Co istotne, liczy się chwila wyrządzenia szkody przez małoletniego [2], więc małoletni, który w chwili wyrządzenia szkody nie ukończył 13 lat, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę, nawet jeśli w momencie wydania wyroku przez sąd jest pełnoletni [3]. Domniemania braku winy małoletniego, który nie ukończył 13 lat, nie można obalić, przedstawiając dowody, wskazujące na to, że osoba miała świadomość, iż jej zachowanie jest bezprawne i wyrządziło szkodę innej osobie [4]. Osoba poniżej 13 roku życia w ogóle nie odpowiada za szkodę.
Nie oznacza to jednak, iż w przypadku wyrządzenia szkody przez taką osobę, poszkodowany czynem niedozwolonym nie uzyska naprawienia szkody. Osoba, która z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązana do nadzoru nad małoletnim, musi naprawić szkodę wyrządzoną przez małoletniego. Wyjątkiem jest sytuacja, w której uczyniła zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda i tak powstałaby, nawet gdyby postępował starannie (art. 427 Kodeksu cywilnego). Analogiczną odpowiedzialność ponosi również osoba, która wykonuje stałą pieczę nad małoletnim, nawet jeśli ten obowiązek nie wynika z ustawy lub umowy.
Podmiotami, które ponoszą odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez małoletniego, będą zatem osoby, które z mocy prawa powinny sprawować nadzór nad małoletnimi, tj.:
– rodzice sprawujący nad nimi władzę rodzicielską (art. 95 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). W tym przypadku istotne znaczenia ma, czy władza rodzicielska przysługuje wspólnie rodzicom (wówczas odpowiadają solidarnie – art. 441 § 1 Kodeksu cywilnego), czy jeden z rodziców zostanie pozbawiony władzy rodzicielskiej (wówczas nie odpowiada), czy władza rodzicielska zostanie mu ograniczona (wówczas o tym, czy rodzic odpowiada, decydują okoliczności danej sprawy. Na podstawie wyroku, który ustalił prawa i obowiązki takiego rodzica, np. w wyroku rozwodowym, ustala się, czy realnie możliwe jest wykonywanie przez niego obowiązku nadzoru nad małoletnim) [2, 5],
– przysposabiający (art. 121 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego),
– instytucje i podmioty, w związku z realizacją ich zadań statutowych (szkoły, domy dziecka, przedszkola, domy wychowawcze itp., podmioty lecznicze prowadzące np. szpital czy zakłady poprawcze). Przykładowo, w przypadku szkół odpowiedzialność ponosi organ prowadzący daną placówkę (w przypadku szkół publicznych jest to jednostka samorządu terytorialnego, najczęściej gmina, powiat – art. 417 § 1 Kodeksu cywilnego) oraz nauczyciel (art. 415 Kodeksu cywilnego, art. 6 pkt 1 Karty Nauczyciela [6, 7]).
Obowiązek nadzoru może również wynikać z umowy np. z prywatną szkołą, opiekunką, członkami rodziny.
Jeśli małoletni sprawca działał w ramach obrony koniecznej lub w stanie wyższej konieczności, to osoba zobowiązana do nadzoru nie ponosi odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez małoletniego [2].
Poszkodowany powinien udowodnić przesłanki odpowiedzialności obowiązanego do nadzoru, tj. wyrządzenie szkody przez bezprawne zachowanie małoletniego, istnienie związku przyczynowego pomiędzy zachowaniem małoletniego a szkodą, istnienie po stronie osoby zobowiązanej do nadzoru obowiązku nadzoru. Istnieje jednak domniemanie winy w nadzorze oraz domniemanie związku przyczynowego między wyrządzeniem szkody przez małoletniego a wadliwym wykonywaniem nadzoru, przy czym domniemanie winy zobowiązanego do nadzoru może zostać obalone przez tą osobę w toku postępowania przed sądem [4].
Jakie okoliczności należy wziąć pod uwagę, by ocenić, czy osoba zobowiązana sumiennie sprawowała nadzór nad małoletnim? Przede wszystkim należy uwzględnić rodzaj stosunku uzasadniającego obowiązek nadzoru (np. czy zobowiązanym do nadzoru jest rodzic czy szpital, którego głównym zadaniem jest leczenie pacjentów), właściwości małoletniego (np. czy jest dzieckiem agresywnym), stopnia zagrożenia, które stwarza małoletni dla osób trzecich, faktycznych możliwości wykonywania nadzoru.
Małoletni poniżej 13 lat nie ma obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody, jeśli przepisy przewidują odpowiedzialność sprawcy szkody na zasadzie winy. Nie oznacza to jednak, iż małoletni sprawca nie ponosi odpowiedzialności na zasadzie słuszności lub na zasadzie ryzyka. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka powstaje bowiem niezależnie od winy sprawcy w przypadkach wskazanych w ustawie.
Przykładowo:
– małoletni odziedziczył przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody (np. przedsiębiorstwo wytwarzające lub przesyłające energię elektryczną, gazową, kopalnię) – jest zobowiązany do naprawienia szkody wywołanej ruchem tego przedsiębiorstwa na zasadzie ryzyka, jeśli szkoda nie nastąpiła wskutek siły wyższej, wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej (na podstawie art. 435 § 1 Kodeksu cywilnego);
– małoletni odziedziczył budowlę – jest zobowiązany do naprawienia szkody wyrządzonej przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części, jeśli to zdarzenie wynikło z braku utrzymania budowli w należytym stanie lub z wady w budowie (na podstawie art. 434 Kodeksu cywilnego);
– brak jest osób zobowiązanych do nadzoru albo nie można od nich uzyskać naprawienia szkody, a z okoliczności sprawy, w szczególności z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy, wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego – małoletni jest zobowiązany do naprawienia szkody na zasadzie słuszności (na podstawie art. 428 Kodeksu cywilnego).
Podsumowując, małoletni poniżej 13 roku życia nie ponosi odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną osobie trzeciej z jego winy. Osoba, która z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązana do nadzoru nad małoletnim, ma obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przez niego. Od tej zasady ustawa przewiduje jednak wyjątki. Małoletni ponosi odpowiedzialność na zasadzie słuszności lub na zasadzie ryzyka.
Informujemy, że prawnicy Kancelarii Renata Urowska i Wspólnicy Spółka komandytowa po zapoznaniu się z dokumentacją dotyczącą Państwa sprawy mogą udzielić informacji co do możliwości dochodzenia odszkodowania, zadośćuczynienia lub renty. Każda sprawa wymaga indywidualnego podejścia, dlatego zachęcamy do kontaktu, ponieważ na łamach Kompendium Prawnego przybliżenie wszystkich aspektów omawianego tematu jest niemożliwe.
[1] A. Olejniczak (w:) A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część ogólna, wyd. II
[2] J. Gudowski (red:), G. Bieniek (w:) J. Gudowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna, wyd. II
[3] wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 1996 roku, sygn. akt II CKN 36/96
[4] Z. Banaszczyk, Glosa do wyroku SN z dnia 11 stycznia 2001 r., sygn. akt IV CKN 1469/00
[5] wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 stycznia 2015 r., sygn. akt IV CSK 146/14
[6] wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 25 czerwca 2008 r., sygn. akt I ACa 333/08
[7] orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 21 października 1967 r., sygn. akt I CR 266/67