Nowa umowa procesowa – umowa dowodowa
Na mocy Ustawy z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2019 poz. 1469 z późn. zm.) do Kodeksu postępowania cywilnego wprowadzono osobny tryb postępowania odrębnego: postępowanie w sprawach gospodarczych. Wskazany tryb postępowania był już w przeszłości przewidziany w procedurze cywilnej. Niemniej, ustawodawca „przywracając” postępowanie w sprawach gospodarczych, wprowadził w nim pewne modyfikacje. Jedną z nich jest ustanowienie nowej umowy procesowej, jaką jest umowa dowodowa.
Umowy procesowe to takie umowy, które odnoszą skutki o charakterze procesowym, czyli wpływają na przebieg postępowania sądowego. Przykładami dotychczas przewidzianych przepisami umów procesowych są: umowa o właściwość miejscową sądu (tzw. prorogatio fori) oraz umowa o poddaniu sprawy pod rozstrzygnięcie sądu polubownego.
Przedmiotem umowy dowodowej może być tylko wyłączenie istniejących lub przyszłych, określonych rodzajowo lub indywidualnie dowodów (tj. środków dowodowych).
Zawarcie umowy dowodowej może być zasadne w paru sytuacjach. Po pierwsze, wyłączenie czasochłonnych dowodów z zeznań świadków lub przesłuchania stron, co do zasady przyniesie korzyści obydwu stronom (przyspieszenie i obniżenie kosztów postępowania), pod warunkiem, że dysponują one dokumentami niezbędnymi do wykazania swoich twierdzeń. Po drugie, przesłuchiwanie za stronę, będącą spółką kapitałową, członka zarządu, który nie posiada wiedzy na temat sprawy, gdyż nie uczestniczył w procesie zawierania i wykonania umowy, której dotyczy spór, jest niecelowe, zatem wyłączenie dowodu z przesłuchania za stronę właśnie tego członka zarządu będzie uzasadnione. Po trzecie, w sytuacji, gdy przeprowadzanie danego dowodu spowoduje ujawnienie tajemnicy przedsiębiorstwa, a wynikającego z tego korzyści procesowe będą niewielkie, warto rozważyć objęcie tego dowodu umową. Po czwarte, jeżeli strony prowadzą długotrwałą współpracę gospodarczą, w niektórych sytuacjach przy sporządzaniu kolejnego kontraktu, zasadnym może być zawarcie umowy dowodowej wyłączającej dowód z dokumentów powstałych wcześniej niż ten kontrakt i dowód z zeznań świadków na fakty sprzed jego zawarcia. Po wtóre, wydaję się możliwe i celowe zawarcie umowy dowodowej ograniczającej ilość powołanych na daną okoliczność dowodów z opinii biegłego, choćby do jednego, gdy strony zgodnie obdarzają zaufaniem konkretnego biegłego z danej dziedziny.
Z pewnością za niezgodne z prawem zostałoby uznane objęcie wyłączeniem wszelkich dowodów, gdyż godziłoby to w konstytucyjne prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP).
Umowa dowodowa wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności, lecz może zostać zawarta także w formie ustnej przed sądem. Zastrzeżenie w niej warunku lub terminu skutkuje jej nieważnością. Umowa dowodowa może być zawarta w każdym czasie, z tymże nie może obejmować tych środków dowodowych, które były już przedmiotem postępowania dowodowego w danej sprawie. Sąd zobligowany jest do brania pod uwagę umowy dowodowej z urzędu. Przepis art. 4589 § 4 KPC stanowi, że zarzut nieważności lub bezskuteczności umowy dowodowej należy podnieść najpóźniej na posiedzeniu, na którym powołano się na tę umowę, a jeśli uczyniono to w piśmie procesowym – najpóźniej w następnym piśmie procesowym albo na najbliższym posiedzeniu. Fakty, które miałyby zostać wykazane przy pomocy dowodu objętego umową dowodową, mogą zostać ustalone przez sąd na podstawie twierdzeń stron, po wzięciu pod uwagę całokształtu materiału dowodowego.
Instytucja umowy dowodowej może być nadużywana przez silniejszą stronę stosunku umownego np. poprzez faktyczne uzależnienie zawarcia umowy od wyłączenia dowodu z opinii biegłego, która stanowiłaby podstawę do wykazania wysokości należnego roszczenia. W postępowaniu w sprawach gospodarczych, strona, która nie prowadzi działalności gospodarczej lub jest przedsiębiorcą będącym osobą fizyczną, uprawniona jest do złożenia wniosku o wyłączenie rozpoznania sprawy w tym trybie. W związku z tym, że umowa dowodowa dotyczy wyłącznie spraw gospodarczych, powyższy krok wyłączy jej zastosowanie, co zabezpiecza interesy wskazanych podmiotów. W innym przypadku nadużycia pozycji dominującej przez jedną ze stron pod rozwagę należy wziąć zarzut nadużycia prawa procesowego a w przypadku umieszczenia postanowienia o wyłączeniu określonego dowodu w ogólnych warunkach umowy przez przedsiębiorcę w relacji z konsumentem nadto zarzutu niedozwolonego postanowienia umownego.
Podsumowując, nowa instytucja prawa procesowego umożliwia uczestnikom stosunków gospodarczych przyspieszenie rozpoznania przez sąd potencjalnego lub zaistniałego sporu, nadto może zapobiec czasochłonnemu uczestnictwu członków zarządu w rozprawach i posiedzeniach sądu. Jednocześnie umowa dowodowa niesie ze sobą ryzyko nadużyć ze strony podmiotów gospodarczych o dominującej pozycji. Od tego, jak będzie wyglądało stosowanie umowy dowodowej w postępowaniu w sprawach gospodarczych, zależy rozszerzenie jej zastosowania na inne tryby postępowania sądowego oraz zwiększenie zakresu wpływu stron na przebieg postępowania, w myśl zasady, że to strony są „gospodarzami” procesu.
Bez wątpienia, zawarcie umowy dowodowej na etapie zawierania umowy gospodarczej wymaga uprzedniej analizy potencjalnych skutków tego kroku na przebieg ewentualnego sporu a następnie, w trakcie wykonywania umowy gospodarczej, należytego zbierania wyczerpującego materiału dowodowego nieobjętego umową dowodową.