Czy Sąd może zakazać prowadzenia wszelkiej działalności gospodarczej?
Podstawą orzekania zakazu prowadzenia działalności gospodarczej jest ustawa Prawo upadłościowe i naprawcze z dnia 28 lutego 2003r. (dalej: PUN). Choć dla praktyków wydaje się to być oczywiste, warto zastanowić się, dlaczego ustawodawca właśnie w tym akcie zawarł omawianą regulację. Na tak postawione pytanie odpowiada prof. Zedler w następujący sposób: „Postępowanie upadłościowe stwarza doskonałą okazję do ustalenia, czy sam upadły, jak również i inne osoby, w szczególności te, które go reprezentują, nie są tymi osobami, które z uwagi na brak kwalifikacji zawodowych czy etycznych nie powinny być pozbawione prawa uczestniczenia w obrocie gospodarczym. Dlatego też prawo upadłościowe i naprawcze reguluje instytucję pozbawienia prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, pełnomocnika lub reprezentanta spółki handlowej, przedsiębiorstwa państwowego, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszenia.”[1]
Powyższe wydaje się nie budzić niczyich wątpliwości, podobnie jak i kwestia zakresu pozbawienia prawa prowadzenia działalności gospodarczej. W art. 373 PUN ustawodawca wyróżnił wyraźnie zakres przedmiotowy i czasowy. Celem wprowadzenia instytucji zakazu prowadzenia działalności gospodarczej jest niewątpliwie wyeliminowanie z obrotu gospodarczego osób spełniających kryteria opisane w powołanym przepisie dla zapewnienia pewności i bezpieczeństwa obrotu.
O ile zapis dotyczący zakresu czasowego jest klarowny, (bowiem ustawodawca przewiduje możliwość orzeczenia zakazu na okres od trzech do dziesięciu lat), o tyle zakres przedmiotowy może budzić wątpliwości, gdyż obejmuje możliwość orzeczenia przez sąd „pozbawienia prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienie funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu. Komentatorzy wskazują, że: „redakcja art. 373 ust. 1 jednoznacznie wskazuje, iż zawsze orzeka się łącznie pozbawienie wszystkich wymienionych w tym przepisie praw.” [2] Zdaniem komentatorów: „Nie jest więc możliwe pozbawienie np. prawa prowadzenia działalności gospodarczej, ale pozostawienie prawa pełnienia funkcji członka rady nadzorczej czy pełnomocnika.”[3]
Z taką wykładnią nie zgodził się jednak Sąd Najwyższy, który orzekał w sprawie o sygn. akt V CSK 689/14.[4] Sprawa ta została zainicjowana wniesieniem skarg kasacyjnej, w której m. in. skarżący podniósł zarzut naruszenia art. 373 ust. 1 i ust 2 PUN. Sąd II instancji orzekł zakaz prowadzenia działalności gospodarczej, obejmujący wszystkie wymienione w art. 373 ust 1 formy. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia 24 września 2015r. sygn. akt V CSK 689/14 przeprowadził rozważanie zainicjowane pytaniem: „Czy sąd orzeka – gdy zaistnieją odpowiednie przesłanki – łączne pozbawienie wszystkich wymienionych w art. 373 ust. 1 pkt 1 PUN uprawnień, czy może określić węziej zakres takiego zakazu i orzec np. tylko pozbawienie prawa działalności gospodarczej na własny rachunek lub tylko funkcji menadżerskich (…) ewentualnie – jedynie niektórych funkcji (jeśli naruszenie obowiązku ustawowego nastąpiło w związku z wykonywaniem takich funkcji.”[5]
Sąd, w powołanym orzeczeniu wskazał, że przy orzekaniu nie należy pomijać reguły odpowiedniego indywidualizowania i dostosowywania zakazu do sytuacji poszczególnych uczestników postępowania, wobec których zakaz ten jest orzekany. Mowa tu o indywidualizacji w zakresie czasowym (tj. zakazie prowadzenia działalności gospodarczej orzekanym od lat trzech do lat dziesięciu) ale również o zakresie przedmiotowym (pozbawienia prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienie funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu). Sąd podkreślił, że „taka indywidualizacja wynika z art. 373 ust 2 PUN, skoro przy orzekaniu o zakazie prowadzenia działalności gospodarczej należy brać pod uwagę „stopień winy oraz skutki podejmowanych działań, o zakresie powinien więc decydować stopień winy uczestnika postępowania – o czym stanowi art. 355 kc.” [6]
Sąd w konsekwencji doszedł do wniosku, że należy przyjąć, iż przepis art. 373 ust 1 i 2 PUN nie zakazuje indywidualizowania przez Sąd orzeczenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej także w znaczeniu przedmiotowym i tym samym dopuszcza niejako indywidualizację i dostosowanie orzeczenia również w tym zakresie, poprzez orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie poszczególnych form prowadzenia działalności gospodarczej, a nie jak dotąd przyjmowano, kompleksowo, w zakresie wszelkich form wymienionych w art. 373 ust 1 PUN.
Orzeczenie jest szeroko komentowane zarówno przez zwolenników jak i przeciwników zaproponowanego przez Sąd Najwyższy kierunku wykładni. Z jednej strony liberalizacja wykładni art. 373 ust 1 PUN może powodować zagrożenie w postaci funkcjonowania w obrocie osób nierzetelnych, które z uwagi na swoje działania bądź zaniechania[7] winny być odsunięte od sprawowania określonych funkcji. Kompleksowe wykluczenie osób spełniających przesłanki orzeczenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej od prowadzenia działalności we wszelkich formach wskazanych w art. 373 ust. 1 PUN, wydaje się być jednak zbyt dotkliwą karą i moim zdaniem winno być każdorazowo indywidulanie oceniane przy uwzględnieniu stopnia zawinienia i rozmiaru pokrzywdzenia wierzycieli o czym stanowi art. 373 ust. 2 PUN
[1] Jakubecki A., Zedler F., Prawo upadłościowe i naprawcze, Komentarz, LEX 2011
[2] Jakubecki A., Zedler F., Prawo upadłościowe i naprawcze, Komentarz, LEX 2011
[3] Jakubecki A., Zedler F., Prawo upadłościowe i naprawcze, Komentarz, LEX 2011
[4] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2015r., sygn. akt V CSK 689/14
[5] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2015r., sygn. akt V CSK 689/14
[6] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2015r., sygn. akt V CSK 689/14
[7] art. 373 ust 1 PUN