Spadek– podstawowe prawa i obowiązki
Z chwilą śmierci spadkodawcy dochodzi do dziedziczenia, tj. nabycia spadku przez jego następców prawnych (spadkobierców). Dziedziczenie ma charakter sukcesji uniwersalnej (tzw. następstwo pod tytułem ogólnym). Wskutek jednego zdarzenia – śmierci spadkodawcy – spadkobiercy z mocy prawa wstępują bowiem w całą sytuację prawną zmarłego.
Zgodnie z przepisem Art. 922. Kodeksu cywilnego Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi IV Kodeksu cywilnego. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.
Wyszczególnienie wszystkich możliwych składników spadku jest zadaniem trudnym., o ile wręcz nierealnym z uwagi na dynamikę rozwoju gospodarczego oraz nowych stosunków prawnych. Tym samym niniejszy artykuł przedstawia podstawowe i najczęstsze prawa, które podlegają dziedziczeniu zgodnie przepisami prawa polskiego.
Do spadku wchodzą prawa i obowiązki zmarłego, które jednocześnie spełniają cztery wymagania:
- Mają charakter cywilnoprawny
- Mają charakter majątkowy
- Nie są ściśle zw. z osobą zmarłego
- Nie przechodzą na inne osoby niezależnie od tego czy są one spadkobiercami
Nie należą do spadku prawa i obowiązki wynikające ze stosunków z dziedziny prawa administracyjnego, finansowego lub karnego np.
-
- prawa i obowiązki wynikające z zezwolenia lub koncesji na prowadzenie działalności gospodarczej ( art. 14 usdg)
- prawa i obowiązki wynikające z pozwolenia na broń (art. 9 ust. o broni i amunicji)
- obowiązek zapłaty grzywny orzeczonej w postępowaniu karnym (art. 15 §1 kkw)
- prawo do świadczeń emerytalnych i rodzinnych wynikające z ustawy z 17-12-1998 r. o emeryturach i rentach z FUS 136 ust1.
- zobowiązania podatkowe – w tym wypadku dochodzi do sukcesji w granicach art. 97 § 1 ordpod.
Zgodnie z przepisem art. 97. § 1. Spadkobiercy podatnika, z zastrzeżeniem § 2, przejmują przewidziane w przepisach prawa podatkowego majątkowe prawa i obowiązki spadkodawcy.
§ 2. Jeżeli, na podstawie przepisów prawa podatkowego, spadkodawcy przysługiwały prawa o charakterze niemajątkowym, związane z prowadzoną działalnością gospodarczą, uprawnienia te przechodzą na spadkobierców pod warunkiem dalszego prowadzenia tej działalności na ich rachunek.
Odpowiedzialność podatkowa spadkobierców obejmuje zaległości podatkowe, odsetki za zwłokę od zaległości podatkowych, pobrane, a nie wpłacone podatki z tytułu sprawowanej funkcji płatnika lub inkasenta , nie zwrócone zaliczki na naliczony podatek od towarów i usług oraz ich oprocentowanie, opłata prolongacyjna, koszty postępowania podatkowego oraz koszty upomnienia o koszty postępowania egzekucyjnego prowadzonego wobec spadkodawcy powstałe od dnia otwarcia spadku.
Prawa niemajątkowe, które gasną z chwila śmierci uprawnionego, nie wchodzące w skład spadku są to m. in.:
- prawa podmiotowe, które porządek prawny przyznaje w celu ochrony dóbr osobistych wymienionych w art. 23 KC
- niemajątkowe prawa rodzinne wynikające z małżeństwa lub pokrewieństwa albo stosunków prawnych ukształtowanych na wzór rodzinnych (przysposobienie, opieka kuratela)
- nie mające charakteru majątkowego prawa organizacyjne tzn. wynikające z przynależności do określonej organizacji np. prawa członka do udziału w walnym zgromadzeniu albo do sprawowania funkcji w organach spółdzielni
Ze spadku wyłączone są prawa i obowiązki ściśle związane z osobą zmarłego.
Prawa majątkowe, które mają na celu zaspokojenie indywidualnego interesu ekonomicznego lub indywidualnych potrzeb uprawnione np. użytkowanie (art. 266 KC), służebność osobista [1] ( art. 299KC), prawo do renty przyznanej w razie uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia[2]. Nie dotyczy to jednak rat wymagalnych i nieziszczonych za życia uprawnionego. (art. 444 KC) albo ustanowionej w drodze umowy przewidzianej w art. 903 KC, prawo dożywocia (art. 911KC)[3], jeżeli w umowie nie zastrzeżono inaczej prawo biorącego rzecz do używania w ramach umowy użyczenia.
Służebność osobista wygasa wraz z chwila śmierci uprawnionego, aczkolwiek w umowie o ustanowienie tej służebności lub w późniejszej odrębnej umowie możliwym jest zawarcie postanowienia, iż po śmierci uprawnionego służebność będzie przysługiwać innym osobom.
Umowa o dzieło, którego wykonanie zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie rozwiązuje się wskutek jego śmierci art. 645 KC.
W braku odmiennej umowy zlecenie rozwiązuje się wskutek śmierci przyjmującego zlecenie ( art. 748 KC), dyspozycje te stosuje się do umów o świadczenie usług, które nie są uregulowane w KC oraz do umowy komisu. Jednakże na spadkobierców przechodzą wynikające z dokonanej czynności obowiązki, w szczególności obowiązek przeniesienia nabytego prawa.
Prawo do żądania alimentów nie wchodzi w skład spadku. Prawo to gaśnie wraz ze śmiercią uprawnionego, a w razie śmierci zobowiązanego odpowiedni obowiązek nie przechodzi na jego spadkobierców. Aczkolwiek raty alimentacyjne, które stały się wymagalne za życia uprawnionego i zostały prawomocnie zasądzone należą do spadku po uprawnionym.
W przypadku śmierci wspólnika spółki cywilnej stosunek spółki względem niego wygasa, a w przypadku gdy wspólników było dwóch spółka ulega rozwiązaniu, w umowie można jednak skutek ten wyłączyć, zamieszczając postanowienie, że do spółki na miejsce zmarłego wspólnika wejdą jego spadkobiercy (art. 872 KC)
Co do zasady śmierć wspólnika spółki jawnej ostanowi przyczynę rozwiązania spółki (art. 58 pkt 4 ksh). Jednakże możliwym jest zawarcie postanowienia w umowie spółki, które stanowić będzie, iż w przypadku śmierci wspólnika jego prawa przechodzą na spadkobierców. W razie nie wystąpienia do spółki spadkobierców zmarłego wspólnika , przysługuje spadkobiercom wobec spółki roszczenie o wypłatę równowartości udziału kapitałowego oraz roszczenie o zwrot w naturze rzeczy , które wspólnik wniósł do spółki tylko do używania.
Zmarłego członka spółdzielni skreśla się z rejestru członków spółdzielni ze skutkiem od dnia , w którym nastąpiła śmierć (art. 25 § 1 PrSpółdz.) Na spadkobierców przechodzą w drodze dziedziczenia roszczenia majątkowe, które stają się wymagalne w razie ustania członkowstwa. Jednakże członek spółdzielni może w deklaracji członkowskiej lub w odrębnym pisemnym oświadczeniu wskazać osobę, której spółdzielnia zobowiązana jest po jego śmierci wypłacić udziały. Prawo z tego tytułu nie należy do spadku.
Zgodnie z art. 63 1 § 2 KP prawa majątkowe ze stosunku pracy przechodzą po śmierci pracownika w równych częściach na małżonka oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu ubezpieczeń Społecznych.
Roszczenie o wynagrodzenie zasadnicze, premie nagrody z zakładowego funduszu nagród i dodatki, roszczenie o wypłatę ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczynkowy. Jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy, odszkodowanie za wydanie niewłaściwego świadectwa pracy, odszkodowanie tytułu niepodejmowania działalności konkurencyjnej za czas do śmierci pracownika. Prawo do nieodpłatnego nabycia akcji pracowniczych.
Nie przechodzi na spadkobierców jako ściśle zw. z osobą uprawnionego prawo do zadośćuczynienia za doznaną krzywdę wskutek uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. 445 § 2 kc, chyba że roszczenie to zostało uznane na piśmie, bądź powództwo zostało wytoczona za życia poszkodowanego. Przedmiotem dziedziczenia jest konkretne roszczenia majątkowe
Najem lokalu mieszkalnego zgodnie z przepisem art. 691. § Kc. W razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego w stosunek najmu lokalu wstępują: małżonek niebędący współnajemcą lokalu, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych, oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą. Sąd Najwyższe przyjął, że użyte w art. 691 kc określenie „faktyczne wspólne pożycie” oznacza wyłącznie relację, która może istnieć pomiędzy osobami pozostającymi w takich stosunkach faktycznych, jakie charakteryzują małżonków, chociażby osoby te formalnie nie zawarły związku małżeńskiego.
Podkreślenia wymaga, iż suma przypadająca uprawnionemu z tytułu ubezpieczenia na wypadek śmierci ubezpieczonego nie należy do spadku po ubezpieczonym (art. 831 kc). Uprawniane do jej otrzymania są wyłącznie osoby wskazane w umowie lub w ogólnych warunkach ubezpieczenia.
Prawo do dochodzenia odszkodowania za niesłuszne skazanie przysługuje wyłącznie osobie, która wskutek wykonania kary lub niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania utraciła należne od uprawnionego z mocy prawa utrzymanie lub stale dostarczane przez zmarłego utrzymanie, jeżeli względu słuszności przemawiają za przyznaniem odszkodowania. Prawo to nie wchodzi w skład spadku.
Wkłady oszczędnościowe na rachunkach bankowych
Sumy zgromadzone na rachunkach bankowych, pozostałe po zmarłej osobie wchodzą w skład spadku z pewnymi wyjątkami.
Zgodnie z przepisem art. Art. 55. Prawa bankowego. W przypadku śmierci posiadacza rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej bank jest obowiązany wypłacić z tych rachunków kwotę wydatkowaną na koszty pogrzebu posiadacza rachunku osobie, która przedstawiła rachunki stwierdzające wysokość poniesionych przez nią kosztów – w wysokości nie przekraczającej kosztów urządzenia pogrzebu zgodnie ze zwyczajami przyjętymi w danym środowisku. Kwota wypłacona zgodnie z art. 55 ust. 1 pkt 1 nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku.
Ponadto zgodnie z przepisem art. 56 Prawa bankowego posiadacz rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej może polecić pisemnie bankowi dokonanie – po swojej śmierci – wypłaty z rachunku wskazanym przez siebie osobom: małżonkowi, wstępnym, zstępnym lub rodzeństwu określonej kwoty pieniężnej (dyspozycja wkładem na wypadek śmierci). Taka dyspozycja również nie wyjdzie w skład spadku. Aczkolwiek ma ona charakter dyspozycyjny, tzn. posiadacz rachunku bankowego może postanowić inaczej.
Zaznaczyć należy, iż zgodnie z przepisem art. 922 § 1 k.c. o zakresie obowiązków i uprawnień spadkodawcy, które przejdą na spadkobiercę, decyduje stan istniejący w chwili otwarcia spadku, czyli w chwili śmierci spadkodawcy. Fakt iż spadkodawca uzyskał uprawnienie po śmierci nie wpływa na wartość spadku.[4]
[1] Uchwała SN z 10.03.1983, III CZP 3/83
[2] Wyrok SN 31.10.1966 III CR 361/66
[3] Uchwała SN (7) z 16.03.1970 t. III CZP 112/69
[4] Wyrok SN 2501.2011 II CSK 134/2011