Materialnoprawne i prawnoprocesowe przesłanki i skutki złożenia oświadczenia o potrąceniu
Zgodnie z art. 498 Kodeksu Cywilnego gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.
Do warunków dokonania potrącenia należą zatem wzajemność, jednorodzajowość wierzytelności, wymagalność oraz zaskarżalność (możliwość dochodzenia przed sądem lub innym organem państwowym). Z uwagi na istotę potrącenia przyjmuje się jednak, że warunki wymagalności i zaskarżalności , mimo braku zróżnicowania w treści przepisu, dotyczą wierzytelności potrącającego. Powyższe oznacza, że dłużnik wierzytelności potrącającego nie może się sprzeciwić wyegzekwowaniu jego długu z powołaniem na to, że jego wierzytelność względem potrącającego nie jest jeszcze wymagalna.
Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Nie mogą jednak być umorzone przez potrącenie wierzytelności nieulegające zajęciu, wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania, wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych, wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.
Potrącenie jest jednostronną czynnością prawną, oświadczeniem woli uprawnionego, które należy złożyć drugiej stronie, z zachowaniem warunku przewidzianego w art. 61 KC. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe. Spełnia ono funkcję zapłaty, egzekucji i zabezpieczenia, nie wymaga zgody osoby, do której jest kierowane. Oświadczenie o potrąceniu może zostać złożone wzajemnemu wierzycielowi poza postępowaniem sądowym, jak i w toku sprawy. W toku postępowania najczęściej potrącenie zgłaszane jest w formie zarzutu. Zarzut potrącenia doktryna i orzecznictwo definiują jako twierdzenie pozwanego o istnieniu określonej okoliczności faktycznej, niesprzeczne z twierdzeniem powoda, uzasadniające jednak skutek skierowany przeciwko powództwie.
Swoboda wyboru formy zgłoszenia zarzutu potrącenia nie oznacza jednak dowolności w jego formułowaniu. Poza wymienionym wymogiem oświadczenia o potrąceniu pozwany powinien zindywidualizować swoją wierzytelność, skonkretyzować jej zakres przedstawiony do potrącenia z wierzytelnością powoda, wskazać przesłanki powstania, wymagalności i wysokości oraz dowody w celu ich wykazania.
Należy przyjąć, że oświadczenie o potrąceniu stanowi materialnoprawną podstawę procesowej czynności pozwanego w postaci zarzutu potrącenia. Pozwany w ramach przedmiotowego zarzutu oświadcza wolę potrącenia, powołując się na fakt dokonania potrącenia i wynikającego z niego skutki prawne, obejmujące trwałe zniweczenie żądania powoda. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przeważa pogląd, że zarzut potrącenia jest środkiem obrony pozwanego, a nie formą dochodzenia roszczenia.[1]
Następstwem przyznania zarzutowi potrącenia charakteru środka obrony pozwanego, a nie sposobu dochodzenia roszczenia jet to, że nie powoduje on powstania zawisłości sporu w odniesieniu do wytoczonego przez pozwanego powództwa, a zatem pozwany może skutecznie dochodzić w odrębnym powództwie wierzytelności, w zakresie nieobjętym zarzutem lub nieuwzględnionych w ramach tego zarzutu, jak też nadwyżki ponad część umorzoną.
Z omówionego charakteru potrącenia wynika, że niezależnie od tego w jakiej formie uprawniony będzie go realizować zawsze spełnione muszą być przesłanki skuteczności podjętej czynności. Warunkujące tę skuteczność przesłanki wymagalności i zaskarżalności wierzytelności muszą istnieć w czasie złożenia oświadczenia o potrąceniu i dotarcia jego treści do wiadomości dłużnika wierzytelności.
Wskazane powyżej połączenie w zarzucie potrącenia elementów procesowych i materialnoprawnych przemawia za przyjęciem, że brak jednego z tych elementów powoduje bezskuteczność podjętej czynności, a możliwość konwalidowania jako jednostronnej czynności jest wyłączona. Nie ma podstaw do przyjęcia, że mogłoby dojść do obejścia wymagania istnienia przesłanki przesądzającej o zdatności oświadczenia do umorzenia obu wierzytelności przez złożenie zarzutu potrącenia w dowolnym czasie.[2]
Podsumowując do warunków dokonania skutecznego potrącenia należą wzajemność, jednorodzajowość obu wierzytelności oraz wymagalność oraz zaskarżalność (możliwość dochodzenia przed sądem lub innym organem państwowym) wierzytelności przedstawianej do potrącenia. Brak jednego z elementów zarzutu potrącenia, opartego na materialnoprawnych podstawach powoduje bezskuteczność podjętej czynności, a możliwość jej konwalidowania jako jednostronnej czynności prawnej, jest wyłączona.
[1] Uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19 października2007 roku, III CZP 58/07, OSNC 2008/5/44;
[2] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2012 roku, III CSK 317/11;