Uprawnienie do zachowku jako ochrona osób najbliższych zmarłego
W polskim prawie obowiązuje swoboda dysponowania przez spadkodawcę całością majątku na wypadek śmierci w formie testamentu, tak zwana swoboda testowania. Zgodnie z art. 941 kodeksu cywilnego rozrządzić na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Zgodnie z art. 959 kodeksu cywilnego spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. Spadkodawca może ustanowić spadkobiercą dowolną osobę: może to być osoba obca wobec spadkodawcy. Spadkobiercą może być również osoba prawna, która istnieje w chwili otwarcia spadku. Zgodnie z art. 924 kodeksu cywilnego spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Wobec powyższego istnieje niebezpieczeństwo, iż naruszone zostaną interesy osób najbliższych spadkodawcy, np. kiedy powoła on w testamencie do dziedziczenia całości majątku inne osoby.
Niebezpieczeństwo naruszenia interesów określonych osób najbliższych spadkodawcy zachodzi również gdy dokonuje on rozporządzenia majątkiem w postaci darowizn na rzecz wybranych osób, z pominięciem określonych osób najbliższych.
Instytucja zachowku zapewnia ochronę interesów najbliższych krewnych spadkodawcy oraz jego małżonka. Jest ona uregulowana w tytule IV księgi IV kodeksu cywilnego.
W dniu 25 lipca 2013 r. Trybunał Konstytucyjny badał czy przepisy kodeksu cywilnego o zachowku są zgodne z konstytucją. Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż art. 991 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) jest zgodny z art. 64 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 lipca 2013 r., sygn. akt P56/11). Trybunał stwierdził, iż instytucje prawa spadkowego oprócz ochrony własności powinny również utrwalać więzi rodzinne. Trybunał Konstytucyjny poniósł, że ograniczenie swobody testowania prawem do zachowku jest niezbędne ze względu na ochronę praw i wolności innych osób w rozumieniu art. 31 ust. 3 konstytucji, a więc osób z kręgu najbliższej rodziny spadkodawcy.
Art. 991 § 1 kodeksu cywilnego stanowi, iż zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Zgodnie z art. 991 § 2 kodeksu cywilnego jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Wobec powyższego do zachowku uprawnieni są zstępni, małżonek i rodzice spadkodawcy jeżeli byliby oni powołani do spadku z ustawy. Roszczenie z tytułu zachowku przysługuje zatem osobie, która należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku i w danym przypadku dziedziczyłaby z ustawy. Uprawnionym do zachowku przysługuje roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej. Roszczenie to powstaje, gdy uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu.
Uprawnienie do zachowku nie przysługuje:
– spadkobiercy uznanemu za niegodnego,
– małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia na podstawie art. 940 kodeksu cywilnego,
– spadkobiercy, który zrzekł się dziedziczenia,
– spadkobiercy, który odrzucił spadek.
Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego (art. 928 § 1 kodeksu cywilnego).
Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Niegodność dziedziczenia nie rozciąga się na zstępnych uznanych za niegodnych, co oznacza, iż nie są oni pozbawieni prawa do zachowku.
Na podstawie art. 940 § 1 kodeksu cywilnego małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione.
Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 1048 kodeksu cywilnego).
Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych spadkobiercy, który zrzekł się dziedziczenia. Są oni wtedy pozbawieni prawa do zachowku. Strony mogą jednak w umowie o zrzeczenie się dziedziczenia wyłączyć skutki zrzeczenia się względem zstępnych zrzekającego się. W takiej sytuacji nie będą oni pozbawieni prawa do zachowku.
Zgodnie z art. 1020 kodeksu cywilnego spadkobierca, który odrzucił spadek, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Jego zstępni nie są, z uwagi na dokonane przez niego odrzucenie spadku, pozbawieni prawa do zachowku.
Roszczenie z tytułu zachowku podlega dziedziczeniu i jest zbywalne, może być przeniesione w drodze przelewu na inną osobę (uchwała SN z dnia 13 lutego 1975 r., sygn. akt III CZP 91/74). Krąg spadkobierców, którzy mogą odziedziczyć roszczenie o zachowek jest jednak ograniczony. Na podstawie art. 1002 kodeksu cywilnego roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Zgodnie z art. 1007 § 1 kodeksu cywilnego roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.
Należy podkreślić, iż roszczenie o zachowek może powstać zarówno przy dziedziczeniu testamentowym jak i ustawowym. Zgodnie ze stanowiskiem reprezentowanym w literaturze zapis w art. 991 § 1 kodeksu cywilnego „byliby powołani do spadku z ustawy” odnosi się wyłącznie do określenia osób uprawnionych do zachowku z kręgu osób wymienionych w art. 991 § 1 kodeksu cywilnego: zstępnych, małżonka oraz rodziców. Oczywiste jest, że wszystkie te osoby nie mogą mieć jednocześnie uprawnienia do zachowku (Andrzej Kidyba (red.), Elżbieta Niezbecka Komentarz do art. 991 Kodeksu cywilnego, stan prawny 15.11.2011, LEX). Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 lutego 2004 r., sygn. akt II CK 444/02, „jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. „
Spadkodawca ma możliwość pozbawienia osób uprawnionych zgodnie z ustawą do zachowku prawa do zachowku (wydziedziczenie). Wydziedziczenie może nastąpić tylko w ważnym testamencie i tyko z przyczyn określonych ustawowo w art. 1008 kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 1008 kodeksu cywilnego spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Skutki prawne wydziedziczenia obejmują jedynie wydziedziczonego, nie dotyczą natomiast jego zstępnych. Zgodnie z art. 1011 kodeksu cywilnego zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.