Potrącenie roszczeń między pracodawcą a pracownikiem
Potrącenie polega na wzajemnym umorzeniu wierzytelności, jakie dwie osoby mają jednocześnie względem siebie. Wierzytelności będące przedmiotem potrącenia poddane zostają działaniu rachunkowemu, którego rezultatem jest wzajemne zniesienie tych wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej.
Może się zdarzyć, że w charakterze jednoczesnego wierzyciela i dłużnika będą występować wobec siebie pracodawca i pracownik. Wierzytelność pracodawcy może wynikać m.in. z tytułu umowy o powierzenie pracownikowi mienia z obowiązkiem wyliczenia się. Jeżeli pracownik nie wywiąże się z obowiązku wyliczenia, zobowiązany jest do wyrównania szkody na majątku pracodawcy. Wierzytelność pracownika może natomiast wynikać z niezapłaconego wynagrodzenia.
W praktyce może pojawić się wątpliwość, czy takie potrącenie jest dopuszczalne. Kodeks cywilny wprowadza zasadę, że wymagalne wierzytelności można ze sobą potrącić (art. 498 Kodeksu cywilnego). Od tej zasady wprowadza kilka wyjątków. Zgodnie z treścią art. 505 Kodeksu cywilnego nie można potrącić wierzytelności, jeśli:
a) wierzytelność przysługująca dłużnikowi nie ulega zajęciu według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego lub
b) jest to wierzytelność o dostarczanie środków utrzymania lub
c) wierzytelność wynika z czynów niedozwolonych lub
d) potrącenie wierzytelności jest wyłączone na mocy przepisów szczególnych.
Przed wejściem w życie Kodeksu pracy (w 1975 roku) nie było jasne, czy wierzytelność pracodawcy wobec pracownika z tytułu niewyliczenia się z powierzonego mienia, wynikała z przepisów o czynach niedozwolonych, czy przepisów o nieprawidłowym wykonaniu umowy. Orzecznictwo z lat 50. i 60. przyjmowało, że niewyliczenie się z powierzonego mienia jest z zasady nieprawidłowym wykonaniem umowy. Podstawowym kryterium odróżniającym te dwa reżimy odpowiedzialności jest to, czy szkoda powstała poza stosunkiem prawnym wiążącym strony, a więc czy wyrządzający szkodę naruszył nakaz czy zakaz obowiązujący go niezależnie od takiego stosunku (uchwała SN Izba Cywilna z dnia 26 października 1956 r., sygn. akt I CO 31/56). W świetle wskazanego orzecznictwa przyjmowano, że jeżeli szkoda pracodawcy mogłaby być spowodowana przez każdą osobę, a nie tylko przez pracownika, to żądanie jej naprawienia uznawano za roszczenie z tytułu czynów niedozwolonych. Dotyczyło to w szczególności zaboru powierzonego mienia.
Spór ten utracił znaczenie wraz z wejściem w życie Kodeksu pracy. Akt ten samodzielnie reguluje odpowiedzialność pracownika. Tym samym zerwano z podziałem, znanym prawu cywilnemu, na odpowiedzialność kontraktową i deliktową (uchwała SN Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 29 grudnia 1975 r., sygn. akt V PZP 13/75 – Wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w przedmiocie materialnej odpowiedzialności pracowników).
Przepisy Kodeksu cywilnego wprost wskazują, że nie można umorzyć przez potrącenie roszczenia wynikającego z czynu niedozwolonego. Ogólną zasadą polskiego prawa jest to, że wyjątków nie interpretuje się rozszerzająco. Odpowiedzialność pracownika nie wynika z przepisów o czynach niedozwolonych, dlatego pracownik może potrącić wierzytelność pracodawcy ze swoją wierzytelnością, przysługującą mu wobec pracodawcy. Wystarczające jest złożenie odpowiedniego oświadczenia pracodawcy. Może mieć ono formę ustną, lecz ze względów dowodowych zalecane jest sporządzenie go na piśmie. W skutek takiego oświadczenia wierzytelność pracodawcy wygasa do wysokości wierzytelności pracownika, bez względu na jego zgodę.
Odmiennie kształtuje się możliwość potrącenia wierzytelności przez pracodawcę. Pracodawca może dokonywać potrąceń z wynagrodzenia za pracę wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym (obejmującym np. świadczenie alimentacyjne), zaliczki pieniężnej udzielonej pracownikowi, bądź nałożonej na pracownika kary pieniężnej (art. 87 KP). Poza tymi wypadkami dopuszczalne jest potrącenie z wynagrodzenia na podstawie pisemnej zgody pracownika (art. 91 KP). W tym ostatnim wypadku konieczne jest ustalenie wysokości potrącanej kwoty oraz wskazanie, z jakiego tytułu pracodawcy przysługuje wierzytelność wobec pracownika. Nieważne jest udzielenie zgody na potrącenie wierzytelności nieistniejących, które mogą powstać w przyszłości, na przykład z tytułu materialnej odpowiedzialności za mienie powierzone (wyr. SN z dnia 4 października 1994 r., I PZP 41/94).
Potrącenie należności pracodawcy może być dokonane w granicach połowy wynagrodzenia pracownika (poza świadczeniami alimentacyjnymi, gdzie granica wynosi 3/5 wynagrodzenia). Pracodawca musi pozostawić pracownikowi kwotę wolną od potrącenia równą minimalnemu wynagrodzeniu za pracę ustalane rozporządzeniem Rady Ministrów. Jeżeli pracodawca przedstawia do potrącenia zaliczki wypłacone pracownikowi, wówczas wolna od potrącenia jest równowartość 75% minimalnego wynagrodzenia, a w przypadku kar pieniężnych – 90 %.
Jeżeli pracodawca nie może dokonać potrącenia, musi wypłacić pracownikowi przysługujące mu wynagrodzenie za pracę. Dla dochodzenia swoich roszczeń konieczne będzie wytoczenie przez pracodawcę powództwa.