Klauzula wykonalności na następcę prawnego dotychczasowego wierzyciela lub dłużnika
Obecnie coraz częściej mamy do czynienia ze zmianą stron w stosunkach prawnych różnego rodzaju, przede wszystkim jednak w postępowaniach sądowych oraz egzekucyjnych. Używając języka kolokwialnego, następuje zmiana osoby będącej w danym układzie powodem lub pozwanym, wierzycielem lub dłużnikiem. Ktoś inny wchodzi w prawa i obowiązki osoby, która dotychczas była stroną postępowania. Przyczyny takich zmian mogą być różne, najczęściej jednak dochodzi obecnie do coraz powszechniejszej w dobie wszechobecnego kryzysu sprzedaży wierzytelności innym osobom lub podmiotom, które żyją z takich transakcji. Dotychczasowy wierzyciel pozbywa się problemu i otrzymuje choć część należności. Wszyscy, prawdopodobnie oprócz dłużnika są zadowoleni. Jak wygląda to jednak od strony prawnej i czy jedynie popularna sprzedaż długów powoduje następstwo prawne?
I. Art. 788 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego w ogólności
Przepisem traktującym o wskazanych wyżej sytuacjach jest artykuł 788 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego (kpc), który brzmi: „Jeżeli uprawnienie lub obowiązek po powstaniu tytułu egzekucyjnego lub w toku sprawy przed wydaniem tytułu przeszły na inną osobę, sąd nada klauzulę wykonalności na rzecz lub przeciwko tej osobie, gdy przejście to będzie wykazane dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym.”
Analizując treść tego przepisu widzimy, iż mamy do czynienia z następującą sekwencją zdarzeń: przejście praw i obowiązków dotychczasowego podmiotu na inny, przy czym analizie musi zostać poddany etap, na którym miało to miejsce, wykazanie przejścia uprawnień dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym, nadanie przez sąd klauzuli wykonalności na następcę prawnego dotychczas uprawnionego. Taki ciąg elementów wypełniających wskazaną sytuację może oczywiście ulec zmianie lub pewnym odchyleniom w zależności od konkretnego przypadku. Nie zmienia to jednak faktu, iż przepis artykułu 788 § 1 kpc reguluje tego rodzaju sytuację zarówno w stosunku do dłużnika co i wierzyciela.
Stronami postępowania egzekucyjnego są podmioty wymienione w tytule egzekucyjnym. Zarówno przed wszczęciem egzekucji jak i w jej toku, jak wskazano powyżej, może dojść do zmiany podmiotowej. Może również zaistnieć sytuacja, w której już w klauzuli wykonalności należy wprowadzić zmiany. Przyczyną mogą być najróżniejsze zdarzenia prawne powodujące wygaśnięcie praw i obowiązków lub ich przejście na inny podmiot.
Zmiana, o której mowa w art. 788 kpc może nastąpić między osobami żyjącymi lub w przypadku śmierci dłużnika względnie wierzyciela. W pierwszym przykładzie kwestią zajmuje się prawo zobowiązań, w drugim prawo spadkowe. W ostatnich latach najczęściej dochodzi do przejścia praw poprzez sprzedaż wierzytelności.
Artykuł 788 § 1 kpc rozważa wszystkie opcje przejścia, zarówno po powstaniu tytułu egzekucyjnego jak i w toku sprawy oraz w przypadkach zależnych lub niezależnych od woli stron. Wstąpienie nowych wierzycieli lub dłużników w miejsce poprzednich może nastąpić w drodze umowy lub być skutkiem ustawy. Nie ma również znaczenia dla zastosowania przepisu czy przejście nastąpiło pod tytułem ogólnym czy szczególnym. Jedynym wyjątkiem, w którym art. 788 § 1 kpc nie ma zastosowania to następstwo prawne, które miało miejsce przed wszczęciem postępowania rozpoznawczego, w którym później powstał tytuł wykonawczy.
Najczęściej dochodzi do przejścia uprawnień wierzyciela i obowiązków dłużnika po powstaniu tytułu egzekucyjnego w wyniku przeniesienia przez wierzyciela wierzytelności na osobę trzecią, wstąpienia w prawa zaspokojonego wierzyciela, wstąpienia na miejsce dłużnika osoby trzeciej, likwidację osoby prawnej i przejęcia jej majątku przez inną osobę, śmierci wierzyciela lub dłużnika, nabycia spadku na podstawie umowy ze spadkobiercą.
W powyższych przytoczonych przykładach nabywca uprawnienia może zgodnie z art. 788 kpc wejść w miejsce wierzyciela w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności i uzyskać na siebie klauzulę wykonalności przeciwko dłużnikowi.
Całkowicie innym zagadnieniem jest pojęcie podmiotu zobowiązanego subsydiarnie oraz solidarnie, w stosunku do których nie następuje następstwo prawne i nie istnieją podstawy do skorzystania z możliwości, jakie daje art. 788 kpc.
Nadanie klauzuli wykonalności na rzecz innego wierzyciela w trybie art. 788 kpc możliwe jest jedynie wtedy gdy uprawnienia stwierdzone w tytule egzekucyjnym faktycznie przeszły na inną osobę. Prowadzenie egzekucji na rzecz lub przeciwko osoby nie wymienionej w tytule wykonawczym musi jednoznacznie wynikać z przepisów prawa.
Samo przejście uprawnień jest kategorią prawa materialnego. Następuje ono w momencie gdy zostaną spełnione przesłanki przejścia uprawnień wyznaczone właśnie prawem materialnym. Natomiast dokument, o którym wspomina artykuł 788 kpc, a który zostanie niżej szerzej omówiony, sam nie stanowi narzędzia do przeniesienia praw, jest jedynie środkiem dowodowym, służącym wykazaniu o jakie zdarzenie prawne chodzi oraz jakie dało to efekty z punktu widzenia nowego podmiotu i jego uprawnień lub obowiązków.
Klauzula wykonalności wydana przed przejściem uprawnień pozostaje w mocy aż do zmian o charakterze podmiotowym. Postanowienie o nadaniu tej klauzuli wiąże nawet już po tym zajściu. W skutek zmian przestaje być aktualna jedynie sama klauzula wykonalności, a precyzyjnie, sposób oznaczenia przez nią stron. Należy zatem zmodyfikować treść klauzuli właśnie poprzez zastosowanie art. 788 kpc. Zmieniona pod względem treści klauzula wykonalności, która wyznacza strony w sposób odpowiadający zmienionemu stanowi prawnemu, przywróci cechę aktualności tytułowi wykonawczemu.
II. Praktyka stosowania art. 788 kpc i problemy z tym związane
Okazuje się jednak, że omówiony wyżej przepis stosowany w praktyce nie odpowiada jednoznacznie na wszystkie pytania związane z przejściem praw i obowiązków na inną osobę.
Art. 788 kpc bowiem dopuszcza nadanie klauzuli wykonalności celem stworzenia podstaw egzekucji dla następcy prawnego wierzyciela lub przeciwko następcy prawnemu dłużnika w przypadku zajścia sukcesji uniwersalnej przed wszczęciem właściwego postępowania egzekucyjnego. Natomiast w nauce oraz judykaturze dominuje stanowisko, że zmiana osoby wierzyciela lub dłużnika zaistniała po wszczęciu postępowania egzekucyjnego nie wymaga uwidocznienia jej w klauzuli wykonalności. Potwierdza to również Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1975 roku. Podstawą egzekucji jest dotychczasowy tytuł wykonawczy, z tym, że wierzyciel musi wykazać właściwemu organowi egzekucyjnemu prowadzącemu postępowanie, przejście uprawnienia lub obowiązku odpowiednim dokumentem.
Również świeża Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 2009 r. nie rozwiała jednoznacznie wątpliwości. Podkreśla bowiem, że art. 788 § 1 kpc ma zastosowanie również w sytuacji, gdy uprawnienie objęte tytułem egzekucyjnym przeszło na inną osobę w drodze przelewu po wszczęciu postępowania egzekucyjnego. Wyjaśnia zatem przypadki na przykład sprzedaży wierzytelności. Nie rozstrzyga jednak ostatecznie przekształcenia spółek w drodze przejęcia podczas gdy dotychczasowym wierzycielem była spółka przejmowana.
Profesor Feliks Zedler w glosie do Uchwały Sądu Najwyższego z dnia 9 sierpnia 1993 r. podkreśla możliwość nadania klauzuli wykonalności w trybie art. 788 kpc również wtedy, gdy już wcześniej nadano klauzulę tytułowi i po tym nadaniu nastąpiło przejście uprawnień lub obowiązków na inną osobę. Co należy jednak uwypuklić, mowa jedynie o możliwości a nie obowiązku wystąpienia z wnioskiem o nadanie klauzuli na następcę prawnego.
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2004r. wskazuje z kolei sytuację, która może nastąpić w toku postępowania egzekucyjnego, a mianowicie rzeczywistą potrzebę ekonomiczną lub organizacyjną zbycia wierzytelności na podstawie umowy sprzedaży lub innej umowy nienazwanej. Oczywiście wówczas rozstrzyganie skomplikowanych zagadnień prawnych związanych z postanowieniami owej umowy oraz przejściem praw i obowiązków nie leży w kompetencji organu egzekwującego. Specjalizuje się on w sprawnym i skutecznym realizowaniu tytułu wykonawczego. W tym przypadku rozstrzyganiu o zdatności tytułu wykonalności służy nadanie klauzuli na następcę prawnego. Nie uzasadnionym byłoby występowanie z powództwem przeciwegzekucyjnym lub skargą na czynności komornika, ponieważ ustawodawca przewidział konkretne narzędzie mające zastosowanie w takich sytuacjach- wniosek o nadanie klauzuli wykonalności na następcę prawnego.
Co innego jeżeli mamy do czynienia na przykład z przejęciem jednej spółki przez drugą. Doktor Maciej Muliński w swoim artykule z 2004 roku stwierdza, że nie ma potrzeby stosowania art. 788 kpc, jeżeli zgodnie z treścią tytułu egzekucyjnego wierzycielem lub dłużnikiem jest spółka przejmująca. Pomimo dokonanego przekształcenia spółka ta nadal istnieje, a zatem w odniesieniu do jej długów i wierzytelności nie ma następstwa prawnego.
Dodatkowo powtarzając za uzasadnieniem prawnym Uchwały Sądu Najwyższego z dnia 4 sierpnia 1992 r. założenie, że możliwe jest nadanie klauzuli wykonalności na rzecz nabywcy wierzytelności również w przypadku, gdy przed przeniesieniem wierzytelności sąd nadał już na rzecz zbywcy klauzulę wykonalności, prowadzi do tego, że w stosunku do tej samej wierzytelności będą istniały dwa tytuły wykonawcze na rzecz dwóch różnych osób: zbywcy i nabywcy wierzytelności. Przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie przewidują bowiem uchylenia w takiej sytuacji klauzuli wykonalności na korzyść pierwotnego wierzyciela i w jej miejsce nadanie klauzuli wykonalności na rzecz następczego wierzyciela. Należy jednak założyć, że nie istnieje w tym przypadku zagrożenie dla ochrony praw którejkolwiek ze stron, ponieważ z pewnością nabywca wierzytelności zadba o to, by zbywca wydał mu uzyskany na swoją rzecz tytuł. Będzie on mógł wówczas samodzielnie przedstawić sądowi ten dokument i wystąpić o wydanie tytułu na swoją rzecz.
Ostatnim z wymienionych powyżej elementów sytuacji prawnej w związku z przejściem praw i obowiązków na inny podmiot jest wykazanie owego przejścia odpowiednim dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym.
Zgodnie z Postanowieniem Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 31 stycznia 2007r. skuteczne wykazanie przejścia uprawnień wymaga przedłożenia oryginału dokumentu potwierdzającego ten fakt. A zatem każdy dokument świadczący o przejściu uprawnień musi zostać złożony w pełnej wersji w oryginale. Poza oczywistymi przykładami takich dokumentów jak odpis pełen z rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego, zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2002 r. dokumentem potwierdzającym przejście egzekwowanego zobowiązania na inną osobę może być odpis wyroku, z którego części wstępnej wynika następstwo prawne dłużnika. Wyrok taki jest potwierdzeniem istnienia następstwa, w konsekwencji uprawnia to do wszczęcia lub kontynuowania egzekucji. Właściwe w tej sytuacji postępowanie komornika wynika z zasady zaufania do poprawności procesowej działania sądu, której komornik, jako organ podległy sądowi , nie powinien kwestionować.
W praktyce pojawiają się również sytuacje, w których wierzyciel nie może przedstawić dokumentu, o którym mowa w art. 788 § 1 kpc. O takiej sytuacji traktuje Postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 30 października 2007 r. Podaje ono, że sąd powinien skorzystać z możliwości wysłuchania aktualnego dłużnika na wniosek wierzyciela przy odpowiednim stosowaniu art. 760 § 2 kpc. Jeżeli dłużnik przyzna, że przejście po stronie wierzyciela w istocie nastąpiło, zbędne będzie przedstawianie dokumentu potwierdzającego ten fakt.